АРҺА(Н)

(Н) 1. юум. н. амитанай ба хүнэй бэеын гадар хальһан (шкура, мех, кожа): Ангай арһан хяазатай налбагар түхэреэн далабша мүрыень нэмэринэ (Ч. Цыдендамбаев); Нюурайнь арһан хуургайтажа, нюдэнэйнь доро хара толбонууд бии болошоо (В. Гармаев); хониной арһан хониной гадар хальһан (овчина): Хониной арһануудые бүхэли үбэлѳѳрѳѳ урдань элдэдэг байгаа юм гүб даа (Х. Намсараев); булганай арһан зѳѳлэхэн ялалзаһан һорьмойтой, ехэ үнэтэй, булганһаа олзоборилдог гадар (соболья шуба): Мария Николаевна булганай арһаар хүбѳѳлһэн, ута хормойтой сэнхир хүхэ хубсаһатай (Ч. Цыдендамбаев); хэрмэнэй арһан хэрмэнһээ олзоборилогдоһон боробтор үнгэтэй набтаршаг үһэтэй гадар бүрхѳѳлтэ (беличья шкура): Намар болоходо, хүбүүнтэеэ бүхэли намартаа үбэлэй тэн болотор хэрмэшэлжэ, хэдэн зуугаад хэрмэнэй арһа купецүүдтэ тушаадаг һэн ха (Б. Мунгонов); баабгайн арһан баабгайһаа олзоборилогдоһон дунда зэргын утатай, үдхэн хүрин үһэтэй гадар (медвежья шкура): Баабгайн арһа дэбдинхэй үндэр модон орон дээрэ хэдэн бамбалзуур пудуушха дэрлээд, үбгэн Тураахи хэбтэжэ байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); шонын арһан арьяатан шононуудые хюдахада олзоборилогдодог, дулаан шанартай нэхы үһэтэй гадар (волчья шкура): Шонын арһаар оёгдоһон хоёр даха шарга соонь харагдаа һэн (М. Осодоев); арһа шүрбэһэн арһан болон арһанда хабаатай зүйлнүүд (кожи, шкуры): Зүгѳѳр Дүүхэйн байдал бүри доройтожо, хабар болотор Баадха баянай арһа шүрбэһэ элдэжэ, яһанай тоһо бусалгажа зобоо һэн (М. Осодоев); үбшэһѳѳр арһан һая гаргаһан малай халуун арһан (только что снятая шкура): Yбшэһѳѳр арһа хорёодо тохожо эбэреэдэг; арһанай хүрьһэн үһэгүй, дотор талань (внутренняя сторона шкуры); арһа элдэхэ арһанда тусхай һубаряагаар эдеэ түрхижэ, мушхажа, шударжа, сэбэрлэжэ, таталжа, угаажа гарһаа гаргаад, юумэ оёхоор болгохо, болбосоруулха (выделывать шкуру): Мүнѳѳ түүхэй арһанай хэршэдэһэ элдэнэб (Ц.-Ж. Жимбиев); арһанай эдеэн арһа элдэхэдээ, арһанда түрхихэ гэжэ аарса, сагаагаар бэлдэгдэһэн бодос. Арһанай эдеэ иигээд бэлдэдэг байгаа: үрмыень абаһан хойноо хѳѳрүүлһэн һүѳѳр тараг бүреэд, тэрээн соогоо шүүгдэһэн гашуун аарса холижо, һайса худхадаг һэн (раствор, приготовленный специально для выделки шкур); арһа уталга утаариин нүхэн соо аргал, тонтогоол, нарһанай шэнгээрһэ гэхэ мэтые хэжэ ууюулаад, нүхэн дээрэ гурбан шоро модо зоожо, дээдэ үзүүрнүүдыень холбон уяад, утаха арһаяа үнгѳѳрнь зосоошонь нэмэрүүлээд, хажуу талыень бүтүү болгон хабшуураар хабшаад, 2–3 час орхилго. Утажа дүүргэхэдэнь, арһан шарабтар үнгэтэй болодог һэн. Утаһан арһаар хубсаһа оёходо, жэшээнь, үнгэ дэгэл, шара үнгэнь удаан һаладаггүй һэн. Утаһан арһан хибэндэ эдюулэсэгүй байдаг юм (дымление шкуры); ◊ арһа яһан хоёр, арhа яhандаа няалдаhан туранхай, хонхигор, хатаһан (≈ кожа да кости): Дагба ухаангүй туранхай, гэрдэгэр, арһа яһан хоёрһоо бүридэһэн бэеэ энэ хүнэй нюдэнһѳѳ далдалхые хүсэжэ, дахин хушалга доогуураа орон хоргодохые тэгүүлнэ (Ц. Шагжин); арһа яһандаа багтажа ядаха сухалдаха, хэрүүлхэхэ (злиться): Үшѳѳ хүнүүд юун гэлсэхэнь гээшэб гэжэ арһа мяхандаа багтажа ядажа һууһыш мэдэнэб (З. Гомбожабай); арһа мяха хуулаха (гү, али хуулуулха, үбшэхэ) хараал. сохихо, алан түлэн алдаха (≈ шкуру спускать): Түрүүлэгшэ арhымни хуулахань гээшэ ааб даа. Шэнэ машинада найдан гэhээнь, тэрэ доронь hалгаажа хаябаб. Э, тархи халаг! (Б. Мунгонов); Бадма улам бүри шангаржа: – Ара бэеыншни арһа мяха хуулуулхаб (Х. Намсараев); Тэрэнэй арhа мяхынь үбшѳѳгүйдэ, хоёр нюдыень шэргээгээгүйдэ, манда амар заяа үзүүлхэеэ болёо гээшэ (Ж. Балданжабон); арһа мяхаараа оролдохо бүхы шадалаараа оролдохо, шадалаараа болохо (стараться изо всех сил): Хүниие хүнэй мүлжэлгэһѳѳ эсэслэн усадхахын түлѳѳ арһа мяхаараа оролдоходоо Совет засагта буруугаар ябана гээшэ гүб? (Д. Эрдынеев); 2) хѳѳргын гал үлеэлгэгдэдэг арһаар татагдаһан түмэрэй дарханай зэмсэг (кузнечный мех, мехи): Хоёр жабжануудынь нааданай бишыхан хѳѳргын арһандал үе үе хонхойлдолдон агшажа, үе үе үлеэгдэн түмбынэ (Ч. Цыдендамбаев); 2. тэмд. н. арһаар хэгдэһэн, оёгдоһон (кожаный): Энээниие хуха шааһан хүн эзэнэй гарта байгаа арһан туламтай мүнгэ бултыень абаха юм (Д. Батожабай); арһан оймһон элдэб дулаан нооһотой амитанай арһаар оёгдоһон ута түриитэй гутал соо үмдэдэг оймһон (меховые носки с длинными голенищами): Үһѳѳрѳѳ доторлогдоһон үбдэг хүрэмэ ута нохойн арһан оймһо нюсэгэн хүлдѳѳ углажа, дээрэһээнь иишэгээ үмдѳѳд, ооһорыень татажархибаб (С. Доржиев); арһан сүүмхэ арһаар оёгдоһон сүүмхэ (кожаная сумка): Һүүлээрнь Зоригто энэ дүрэеэ дахин орёожо, арһан сүүмхэ соогоо хадагалба (Ц. Шагжин); арһан дэгэл а) үһѳѳрнь зосоошонь, үнгѳѳрнь газаашань, үгышье һаа бүдѳѳр гадарлагдаһан үһэтэй дэгэл (национальная верхняя одежда из дымлёной овчины, или крытая материей): Баруун урда буланда арһан дэгэл, хүнжэл, гутал хубсаһан обоолоотой (Ч. Цыдендамбаев); б) үһыень зулмаажа, тусхай аргаар элдэгдэһэн булгайр дэгэл (кожаное пальто): – Эхэ эсэгэшни мэтэ хүн, эндэ байлсана бшууб даа, – гэжэ Шнелль арһан ялагар дэгэлэйнгээ хармаан сооһоо сагаахан пулаад гаргажа, нюдэндѳѳ няаба (А. Ангархаев); арһан хурабша арһаар оёһон оёоргүй хурабша (кожаный напёрсток): Эхэнь арһан хурабшатай ха юм (Ч. Цыдендамбаев).