АМИ(Н)

(н) юум. н. 1) амисхаал, амилалга (дыхание): Сээжэ соонь бѳѳгнэрѳѳд байһан утаариин шара утаан амииень хаахаа болино (Ж. Тумунов); амяа абаха амарад гэхэ, амияа дараха, доошонь оруулха (переводить дух): Амяа абажа ядашаһан Аламжа хуурай хэлэеэ аман соогоо хүдэлгѳѳдшье туршана (Д. Батожабай); амяа абангүй амилангүй, нэгэ амяар, тогтонгүй (не переводя духу, одним духом): Доржо ѳѳрѳѳ бодожо һуугаад, амяа абангүй аягыень хооһолжорхибо (А. Ангархаев); амяа дараха аниргүй болохо (затаить дыхание): Тиин гэрэй баруун хойтохи сонхо доро зогсожо, амяа даран шагнаална (М. Осодоев); амяа саглаха (гү, али бүтэхэ) амяа абажа ядаха, амидаха (задыхаться): Теэд саашаа аминиинь саглаад, хэлэжэ шадабагүй (Ц. Шагжин); Гэбэшье хорото могойдо хүзүүгээрээ орёолгоод, амияа бүтэжэ байһандал, сээжэнь уйтаржа, голхорол гомдол түрэнэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); амин голоо саглаха амин дээрэ байха, үхэлэй үүдэндэ хүрэхэ (находиться при последнем издыхании): Эсэгэнь иигэжэ хэлэхыень ойлгоо юм гү, али үгы гү – нюдэеэ дахин аняад, амин голоо саглажа, ядан тулингүй, хэтэ мүнхэдѳѳ нойрсожо, амаршахадал гээ һэн (Б. Санжин, Б. Дандарон); ами табиха үхэхэ, нүгшэхэ (испустить дух): Сошордон зээрэгшэһэн азарга һүүлһээнь зуушаһан, ами табишаһан гарюуһаяа шэрээд, Шаазгайта тээшээ шадалаараа гүйшэбэ (М. Осодоев); хара амяа хараха гансал ѳѳр тухайгаа бодохо, бэеэ амяарлаха (заботиться только о себе, быть эгоистом): Хэрбээ баабгайн намайе даража унаа һаань, ши хара амяа хараад, зугадаха байбаш (Д.-Д. Дугаров); амяа хаагдалга амяа хаагададаг үбшэн (бронхиальная астма): Энэ хүниие амяа хаагдалга үнинһѳѳ хойшо зобоодог һэн; ◊ ами бүтэдэһэ хүрэхэ барг. ехээр сухалдаха, дураа гутаха (быть возмущённым): Тиижэ хэлэхэдэнь, ехээр ами бүтэдэһэм хүрэһэн гээшэнь; 2) амидарал, амидаралга (жизнь): Тиихэдэнь бидэнэр нэгэхэн генералайнь ами сахижа шадахагүйбди (Ц. Шагжин); ами наһан (гү, али бэе) амидарал (жизнь): Хүгшѳѳдэй хуушанай ёһоор дүрсэ юумэеэ буулгуулхадаа, хүнэй ами наһан хородог гэжэ ойлгодог (Ц.-Ж. Жимбиев); Иимэ ехэ аюулһаа ой тайгын ан гүрѳѳһэн, али бүхы амитад ямар газарта, яажа ами бэеэ аршалдаг байгаа юм? (Х. Намсараев); ами бэеэ хайрлангүй ѳѳрынгѳѳ тала харангүйгѳѳр, бэеэ үгэнгеэр (не щадя своей жизни, самоотверженно): Дайнай гал hомон соо ами бэеэ хайрлангүй тэмсэжэ ябаhан хайрата эсэгэеэ баясуулха гэжэ оролдоноб (Б. Ябжанов); амин гол амидарал; зосоо сэдьхэл, эльгэн (жизнь; сердцевина, нутро): Ѳѳһэдыньшье амин гол хилгааһанай эрмэг дээрэ байна ха юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); Тэдээндэ Эхэ орон бэшэ, ѳѳрын амин гол хайратай (В. Гармаев); ами амяараа хэнһээшье дулдыдангүй (независимо, отдельно): – Зай, нүхэд, иитэрээ хүшэ шадалаа гаргалсаха гээ хадаа ами амяараа сабшая (Х. Намсараев); ами орохо а) амидырха (оживать, приходить в себя): Мэнтэгэр улаан нюуртай болошоһон юумэ нюдѳѳ эригэнүүлэн шуухираад, архи балгажа, ами ороно (Б. Мунгонов); б) шэлж. һэргэхэ, согтой болохо (оживляться): Ямар нэгэ эхэнэрэй богоһыень алхажа ороо һаань, эдэ бүтээлнүүд ами орон, ажабайдалай охёор бурьялха һэн (З. Гомбожабай); ами оруулха амидыруулха, амиды болгохо (оживлять, воскрешать): Тэрэ хүнэйнгѳѳ баһа шохогод гэхэдэнь, саб шүүрэжэ, уһанһаа шэрэжэ гаргаад, угсаржа ами оруулаад, эрье дээрэнь орхижорхибо (Д. Батожабай); ами табиха нүгшэхэ, наһа бараха, үхэхэ, тагаалал болохо (скончаться): Хэршье оролдоо хадамни мэдээ оронгүй, минии хараһаар байтар ами табяа бэлэй (Б. Санжин, Б. Дандарон); амин дээрээ үхэхэ саг дээрээ, ами табихын наана (при смерти): Амин дэрээ байһан эхэһээ таһарһан, уһа нарайдаа Варварада тэжээлгэһэн … Дулма… (Б.-Б. Намсарайн); амин дээрээ байлгаха наһа барахын үедэ хажуудаа байлгаха, харуулха (иметь при себе кого—л. в момент смерти); амин золиг будд. дасанда уншагдадаг тусхай уншалга (молебен-заклинание): Амин золиг гэдэг гүрэм уншуулха гүүлээ һаа, һүзэгтэй хүн тэрээниие заатагүй бүтээлгэдэг байгаа; ами таһалха (гү, али хороохо) алаха хороохо, үгы хэхэ, хюдаха (убивать, уничтожать): Хубисхалай болохо жэлэй урда хабар Агада айхабтар ехэ шуурган боложо, нилээд олон хони малай, хүн зоной ами хорооһон юм (Д. Эрдынеев); амин хайра тулюур, ядуухан, жэжэхэн (жалкий): Үе мүсэ дутуутай амитадта адли амин хайра юумэд арбайлдана (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) хууш. хүн, ёдоог, дүүшэ (едок, душа): Гэр соогоо табан амин улад байгаа… (Б.-Б. Намсарайн).