АМА(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) хүнэй гү, али амитанай дээдэ доодо хоёр үргэнэй хоорондохи зай, оошо, шубуудай хушуун, эдеэ хоол буйлуулгын эрхэтэдэй эхин (рот): Ябууд дундаа амануудайнгаа хаб хара болотор, хэлэнэйнгээ хордотор нэрһэ түүжэ эдибэд (С. Цырендоржиев); аман соогоо дуугарха ѳѳртѳѳ гү, али хѳѳрэлдэжэ байгша хүндѳѳ элдэб шалтагаанаар хэлэхэ аргагүй дээрэһээ һанаандаа дуугарха, үгэлэнгүй хэлэхэ, бүбэрхэ (говорить про себя, себе под нос): Шамбай сула бэетэй, буряад шарайтай хүбүүн аман соогоо юушьеб гүбэнэн дуугарна (Д.-Д. Дугаров); ама хамар а) хүнэй нюур (физиономия, лицо): Баруун хажуумни халуу бусалжа, хуурай гэшүүһэ мүшэрэй хангал утаан ама хамар сорьёжо байба (С. Доржиев); б) амитанай хоншоор (морда – у животных); амаараа шагнаха гайхажа шагнаха (слушать, разинув рот); ама хүрэхэ амталха, эдеэнһээ хүртэлсэхэ (пробовать, отведывать): Болоһонһоо ама хүрэжэ, бууралһаа үгэ дуулажа яба (Ц.-Ж. Жимбиев); ама(а) халаха а) халамгай байха, баринги болохо (быть навеселе): Энэ үдэшэлэн Даримын үнеэдээ һаажа дүүргээд, үдэшынгѳѳ хоол эдижэ һуутар, нилээд амаа халаһан Жалуур орожо ерэбэ (Ц. Шагжин); б) үргэндѳѳ һогтохо, хѳѳрѳѳндѳѳ дашуурха (увлекаться в разговоре); ама халамгай баринги, һогтуушаг (подвыпивший): Мүнѳѳдэр хүйтэншэг байгаад, ама халамгай, бүри һогтуу зон олон байба (Ц. Цырендоржиев); амаа дэбтээхэ ундалха, ундаа харяаха (промочить горло): Тэдэнэр моридтоёо хамта сахилзада халдаһан шүүдэр долёожо, амаяа дэбтээгээ һэн (Д. Батожабай); амаа жэмыхэ уралаа жэмылгэхэ (поджать губы); амаа тамшааха а) шамшарха, шам-шом гэхэ (причмокивать, смаковать): Мүнѳѳ Галша үбгэн орон дээрэһээ бодожо, хоймортоо ерэжэ һуугаад, мүн лэ гэдэһээ эльбэн эбһээлжэ, амаа тамшаана (Х. Намсараев); Абаха болоходоо амаа тамшааха, эдихэ болоходоо альгаа тодохо (Оньһ. ү.); б) хэлэ амаа долёохо, шүлһѳѳ һайраха, гоожуулха (облизываться, зариться); амаа шомшорхо хэлэеэ тоншорхо (прищёлкивать языком); ама гашалха а) эдеэнэй үлэгдэлэй шүдэнэй, мүйлын хажуугаар үлѳѳд үжэхэ, үнэр гутаха (пахнуть изо рта); б) шэлж. хашартай болотор хэлэгдэхэ (набивать себе оскомину); аманда орохо а) баригдаха (попасться кому-л. в пасть, руки): Айхабтар хурса шүдэтэй арьяатан шонын аманда ороод, бэлхүүһээрээ хүндэлэн зуугдаад байһан… (Ч. Цыдендамбаев); б) аюулда орохо, гайда дайрагдаха, буляагдаха (попасть в беду, подвергнуться опасности): Манайшье сабшалан Бадмын аманда орожо һалаа, – гэжэ һанаа алдан һууна (Х. Намсараев); в) дуугардаг болохо, хэлэндэ орохо – нарай үхибүүн тухай (научиться говорить – о ребёнке): Бага хүбүүмнай гурбатайдаа аманда ороо; г) һанаанда ороһоноо бодожо үзэнгүй дуугарха (прийти в голову): Һогтошоод лэ, амандаа ороһон юумэ дуугаржа һууна гү даа! (Д. Эрдынеев); ама хооһон байха абяагүй байха, дуугархагүй (молчать): Шатуухан хүгшѳѳ зүбшѳѳгѳѳшье һаа, ама хооһон байнагүй. Шаазгайтынгаа һониниие хѳѳрэнэ (М. Осодоев); аман аталга, хэлэн хэдэргэ байха наадалһан хорон, хадхуу үгэ хэлэхэ (быть саркастичным, насмешливым): – Дан аман аталга, хэлэн хэдэргэ болоходоо hайтай бэшэ байха, – гэжэ дуугарна (Ж. Балданжабон); ◊ ама (гүзээ) тоһодохо эдилгэ үгэхэ (дать взятку): Энэ тэрэнэй ама тоһодоод үзэһүүл даа (Ж. Балданжабон); Бараг һайн тоодо байха гэжэ алтан зѳѳхэй хоёроор аман гүзээн хоёрыень тоһодоол аабзат даа (Ч. Цыдендамбаев); ама хараха хүнэй хэлэһэн соо байха (быть в зависимости): Түрүүлэгшынгээ ама хараад лэ ябадаг байһан байха (Ж. Балданжабон); 2) шэлж. үгэ, хэлэн (слово язык, речь); амаа бариха ондоо хүндэ юумэ хэлэхэгүй (держать язык за зубами): Тииһэн хойноо арайл ехэдүүлжэ хэлэжэрхибэ гүб гэжэ амаа бариба (Д. Эрдынеев); амаа татаха ойлгожо дуугарха (придерживать язык): – Харышта, ноён, нэгэ бага амаа татажа дуугарагты! (Х. Намсараев); амынь татаха олон юумэ хэлэхыень болюулха (заставить замолчать): – Данжан, ши һогтожо байна хаш! – гэжэ амынь татаба (Д. Эрдынеев); ама(а) татаадхиха абяа аниргүй болохо, хѳѳрѳѳгѳѳ замхаха, дуугархыень болигохо (перестать говорить, замолкать): …багшамнай хүбүүдэй ама татаадхиба (Б. Мунгонов); амаа татуулха үлүү гарахыень болюулха, хорюулха (заставить отказаться от излишеств): Зориг зоргондоо аашалдаг ноёд нэгэ бага амаа татуулха аабза (Ж. Балданжабон); амаа жажалха шэлж. муугаар, ойлгогдохогүйгѳѳр дуугарха, тальтарганаар дуугарха (шепелявить); ама шүдэ алдаха тангариглаха, ама алдаха (клясться, божиться): Тэрэнь ама шүдэ алдаба: – Бурхан үзэг, боожо үхэхѳѳр харааб, – гэбэ (Ч. Цыдендамбаев); ама задагай һанаһанаа дуугардаг, хамагаа хуу хэлэдэг (не умеющий держать язык за зубами): Нам тухай Ринчин хѳѳрэжэрхиһэн байгаалтай, яаһан ама задагай амитан бэ! (С. Цырендоржиев); хооһон ама хэлэхэ хэрэг бүтээхэгүй, гансал хѳѳрэлдѳѳ дэлгэхэ, үгѳѳр үнгэрхэ, хооһон хѳѳрэлдѳѳ хэхэ (пустословить, заниматься пустой болтовнёй); ама муута муу ёротойгоор дуугардаг, муу зүнтэйгѳѳр дуугардаг (говорящий дурное, пессимистичный); ама һайтай, һайн аматай юумэ һайн тээшэнь хэлэдэг, хододоо һайниие хэлэдэг, муушье һаань һайнаар хэлэхые оролдодог (благоречивый, оптимистичный): – Һайн аматай хүн байжа ноён болохыемни … зүгнѳѳ гээшэ гүт? (Ч. Цыдендамбаев); ама уран гоё үгэтэй, уран үгэтэй (красноречивый); хамар доро хахархай аман байнал гэжэ дуугарха хэрэгтэ хэрэггүй юумэ дуугарха, үлүү юумэ хэлэхэ (разглагольствовать, говорить лишнее); аманда орохысоо харааха элдэбээр, айхабтар муухайгаар харааха (ругать на чем свет стоит): Амандаа орохысо хараахаһаа ондоо мүртэй юумэ хэлэнэгүйл шүдхэршни (М. Осодоев); аманһаа унагаахагүй нэгэ юумэ ходо дабтажа ябаха, һанаанһаа алдахагүй (часто повторять сказанное): …буряад зоноо Европын болбосон, баян гүрэнүүдэй гэшхэлһэн мүрѳѳр дабхюулха гэһэн һанал бодолоо тэдэ хоёр аманһаа унагаанагүй (Ж. Балданжабон); ама дамжуулан хүнһѳѳ хүндэ үгѳѳр дамжуулан (из уст в уста): Тэрэ хүнэй зохёоһон дуунуудые хүнүүд шагнаад, Борхоногой үльгэр асардаг шэнгеэр, ама дамжуулан асарнал ёһотой (Ч. Цыдендамбаев); ама залгаха хүнэй хэлэһэн гү, али захиһан юумые дамжуулха (передавать чьи-л. слова); аман дээрээ гансал хэлэхэдээ (только при разговоре): Жарантай үбгэн аман дээрээ аляа наадаша, һайхан сэдьхэлтэй, һайн зантай, сэхэ хүн байгаа юм (Х. Намсараев); 3) шэлж., хууш. амин, тэжээбэри (едок, душа); эдихэ аман а) амин (едок): Таряашад гээшэш баһал эдихэ аматай, үлэсхэлэн хооһон үхибүүдтэй хүнүүд ха юм (Ч. Цыдендамбаев); б) миин эдеэд, туһагүй хүн (дармоед); 4) мориной ама залахада туһатай, хазаарай сахаригуудта холбогдодог хүндэлэн хоёр түмэр (удила): …хазаарайнгаа амые химэлэн, газар сабшаад абана (Ж. Балданжабон); ама мэдэхэ үгѳѳрнь байха (быть послушным): Хатуухан гарта ороод орхиходоо, морин һамган хоёр ама мэдээд лэ орхидог юм даа (Х. Намсараев); ама мэдүүлхэ номгоруулха, гартаа бариха (усмирить): Эмниг дошхон харасадашни хазаарай ама мэдүүлхэбди! (Б. Мунгонов); ама татаха хазаарайнгаа жолоо татаха (удерживать коня): Теэд галзуурһан моринойнгоо амынь татажа хүшэ хүрэбэгүй (Ц. Шагжин); 5) ямар нэгэн хүнды юумэнэй нүхэн, хоноодоһон, хонхор, мүн урасхалай адаг, юумэнэй гараха зай забһар, нүхэ (отверстие, углубление, проход, устье): Зарим саарһадые залуу һургагша ойроо байһан пеэшэнэй хара аман тээшэ шэдэлнэ (Ч. Цыдендамбаев); буугай аман буугай сэмгэнэй һомоной гараха үзүүр нүхэн (дуло ружья): …тэрэ танигдаагүй хүмни барижа байһан буугайнгаа амаар тээ саанашаг хэбтэһэн сумаае заана (Ц.-Ж. Жимбиев); номын (нумын) аман годли ябуулхын тула номондо хэгдэһэн одхор (зарубка на луке): Алтан хурса һомоёо ама туласа онолжо … гол гуулин толгойе сэхэ барин шэбшэнэ (Х. Намсараев); абаргын аман хабшуургын, тиисын хабшадаг зай забһар (раствор тисков); ханын аман һэеы гэрэй ханын хажуу тээшээ үлүү гараһан һэрбээ модон (раствор боковых концов стенных прутиков юрты); хадын (гү, али уулын, дабаанай) аман хоёр дабаанай хоорондохи зай, ябажа гараха газар (горный проход): Би дабаанай аман хүрэмсѳѳрѳѳ ооглохомни (Б. Мунгонов); Үзүүртэнь дааганай һүүл шагтагалаатай ута жада баринхай харуулшан хабшалай аманда үдэршье, һүнишье сособой байдаг (Б. Санжин, Б. Дандарон); мүрэнэй аман гол мүрэнэй ондоо мүрэнтэй гү, али нуур, далайтай ниилэхэ газар (устье реки); үйлсын аман үйлсын эхин (начало улицы): Цыремпилэй ябалсаһан отряд нэгэ шулуун дэбдихэртэй үйлсын амые боһожо, бүлэг дайсадтай тулалдажа эхилээд (Х. Намсараев); баханын аман харша хорёогой һургааг, хабтагай гү, али нарин монсогор модо һуулгахаар баханын хажуу талаар заалагдаһан, түнхигдэһэн забһар зай (паз); ○ нюдэ, урал, үргэ, хэлэ, шүдэ, шэхэ гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) үгэлһэн, үгѳѳр дамжуулһан (словесный, устный); аман зохёол үеһѳѳ үедэ дамжан ерэһэн арадай зохёоһон элдэб түхэлэй, хэмжээнэй бүтээлнүүд, тэрэ тоодо мантан томо үхэр үльгэрнүүд, онтохонууд, таабаринууд г.м. оролсодог (устное народное творчество): Юрэнхы дээрээ аман зохёол гээшэ хэдэ хэдэн түрэлдэ хубаагдаха байна (Х. Намсараев); аман үгэ оньһон үгэ (пословица): –Хүн зорёо һаа, бүтээхэ тээшээ, шоно зуугаа һаа, эдихэ тээшээ гэһэн арадай аман үгэ мэдэхэ гүт? (Х. Намсараев); аман харюу үгээр хэлэгдэһэн харюу (устный ответ); 2) аманда адли, аманай түхэлтэй (похожий на рот); аман хүзүүн нюрганай яһанай хоёрдохи яһан (второй позвонок): Аман хүзүү буряад зон хүндын табагта табидаггүй, хэшэг бэлэгтэ оруулдаггүй, хүндэ зэмһэншье болгожо үгэдэггүй юм.