АЛТА(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) элдэб гоёлой юумэ хэхэдэ, электроникодо үргэнѳѳр хэрэглэгдэдэг, шара үнгэтэй, зѳѳлэн үнэтэ эрдэниин зүйл (золото): Харин Шоён абяагүйхэн жалга сооһоо үшѳѳ хэдэн монсогор томо алта суглуулжа, арһан туулмагхан соо хээд, мориндоо ганзагалба (А. Ангархаев); алта угаалга оло дахин уһаар зайлан бутархай алтатай шорой, элһэнһээ илган абалга (мытье золота, способ добычи); алта угаадаг машина гол горхон дээгүүр тамаран ябажа, оёоройнь бур удхан гү, али һорон абажа зайлаад, томо онгосо мэтэ алта илган олзолдог тусхай оньһон (драга): Петровско заводто захижа, алта угаадаг машина шудхуулаа (Ч. Цыдендамбаев); алта шараха алта хайлуулаад, ондоо түмэр дээгүүр тусхай аргаар түрхижэ шэмэглэхэ (золотить): Һүүлэй үедэ мүнгэн дээрэ алта шараха ба үнэтэй шулуу, шүрэнүүдые мүнгэн гууда һуулгаха ябадал ехээр дэлгэрээ (Д. Батожабай); бутархай (гү, али бутаруухай) алтан газарһаа абтаһан шэгээрээ байһан, хайлуулагдаагүй алтан (крупинчатое золото, золотой песок): …нютагай дарханда бутархай алта үгэжэ хүүлэһэн гал шара бугааг баруун гарайнь сарбууда яларжа байгаа ха юм (Д. Батожабай); Тиигээд эндэ гансал Дёминой олоһон сула алтатай жалга бэшэ, бутаруухай алтанай газар байха ёһотой (А. Ангархаев); улаан алтан холисо оруулһан, 583 пробын алтан (золото 583-ей пробы): Намсараевай томо улаан алтан бэһэлигээ хурганһаа ходолжо, баряад байгша мүнгэн соонь хаяхадань лэ… (Д. Эрдынеев); сагаан алтан сагаан үнгэтэй, хатуу ялагар эрдэниин зүйл (платина); шара (гү, али шэжэр) алтан сэбэр, холисогүй алтан (червонное, чистое золото): «Яахадаа шара алтан хамагһаа үнэтэй аад, хара уһан миинтэ гээшэб?» гэжэ тэрэ шэбшэнэ (Д. Батожабай); Шэжэр алтан зэбэнүүд мэтэ шэнхинэлдэн… (Д. Улзытуев); сула (гү, али сулгы, сулагы) алтан сэбэр, холисогүй алтан (золото высшей пробы): Үгышье һаа, минии тэрэ жалга сооһоо сула алта абаагүй һаа, үхэхэшье байгаа аалам? (А. Ангархаев); Сулагы алтан шулуухануудые шэрээ дээрэ обоолжорхёод, дээрэнь тонгойлдоһон гурбан хүн тэдэнээ алдангүй шэртэнэ (А. Ангархаев); түүхэй алтан тон дээдэ пробын, холисогүй шара алтан (золото высшей пробы); 2) алтаар хэгдэһэн юумэн, алтан хашарһан мүнгэн (золотые вещи, монеты); алта зүүлгэхэ а) алтаар хэһэн гоёолто зүүлгэхэ (заставить носить золотые украшения); б) хурим түрэдэ басага хүбүүндэ алтан зүйлэй гоёолто бэлэглэхэ (дарить на свадьбе молодожёнам золотые украшения); алта нюулган дүхэриг болоод һууһан залуушуулай гартань нэгэ тусхай һунгагдаһан хүн бэһэлиг нюужа дүүргэхэдээ, «Алтан наашаа!» гэхэдэнь, алтатай хүн бусадта мэдэгдэнгүй һүрэжэ гараха ёһотой. Алта нюугдаһан хүнэй урагшаа гарахагүйн тула хажуугаарнь һуугаашадынь тэрэниие бариха ёһотой. Гаража шадангүй баригдаһан хүн ѳѳрѳѳ дуу дууладаг һэн. Мүн алта нюулгаһан хүнэй гүйжэ гарашоо һаань, барижа шадаагүй хажуудань һууһан хүн дуу дуулаха ёһотой юм (игра «золото хороню»): Багашуулай нааданай дүүрэхэдэ, ехэшүүлэй наадан болобо, тиигээд тэдэ наада хэхэ сүлѳѳгүй тула алта нюулган гэжэ урданай нааданһаа бэшэ юумэ шадахагүй байба (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) шэлж. ямар нэгэн удха шанартай, үнэтэй юумэ («золото» – о чём-л. ценном, имеющем особое значение); алта мүнгэн үнэтэ зүйлнүүд, сэнтэй эдлэл (ценности, деньги, драгоценности): Тиин энэ агы нүхэн соогоо тон ехэ алта мүнгэ, шүрэ хуба, эрдэниин шулуун мэтын үнэтэ эдлэл хадагалһан юм гэлсэдэг (Ц. Шагжин); Абын үгэһэн юумэн – алта мүнгэн, эжын үгэһэн юумэн – эрдэни зэндэмэни (Оньһ. ү.); зѳѳлэн алтан үнэтэ арһан – ехэнхидээ булганай арһан тухай (мягкое золото – о собольих мехах): Бадма ангуушан зѳѳлэн алтан гүрэндѳѳ тушааха гэжэ ехэхэн уялга абаһан… (Ц. Номтоев); хара алтан а) нефть, газарай тоһон (нефть); б) хууш. сагаан мүнгэлиг үнгэтэй, хүндэ шанартай, үнэтэ түмэрлиг зүйл (платина); 4) алта нюулган гэжэ нааданай тобшо нэрэнь (игра типа «золото хороню»): Алтанай һүүлээр ёохор болоо; 5) алта нюужа наадаха үедэ альганда «алтатай» болоһон хүн (лицо, у которого находится «золото» в игре «золото хороню»): Алтан, бод!; 2. тэмд. н. 1) алтаар хэгдэһэн, алталмал (золотой, сделанный из золота): Түб түхэреэхэн аад, хаб хара нюдэндѳѳ алтан хүреэтэй нюдэнэй шэл зүүһэндэл (Ч. Цыдендамбаев); алтан одон алтаар хэгдэһэн, шагналай табан хушуута тэмдэг, Россиин Баатар нэрэ зэргэдэ хүртэһэн хүндэ зүүлгэгдэдэг (золотая звезда): Дугарай наһанай нүхэр Балма – Эхэ Герой, сээжэдээ алтан одо толоруулжа, гэрэйнгээ ажалда һабандан, һалиржал байдаг үнэр баян эжы юм даа (Б.-Б. Намсарайн); алтан бугааг алтаар шудхажа хэһэн, сарбууда зүүдэг шэмэглэл (браслет из золота); алтан бэһэлиг монсогороор, үгышье һаа, һиилүүртэйгээр элдэб түхэл гаргажа, алтаар шудхаһан бэһэлиг (кольцо из золота): Тиигээд тэрэ туулмаг уудалжа, доторһоонь ѳѳрынгѳѳ хэһэн нариихан алтан бэһэлиг гаргаба (Ч. Цыдендамбаев); алтан шүдэн алтаар шудхамал гү, али нимгэн алтаар гадарлаһан шүдэн (литой золотой зуб или коронка из золота): Санданов юундэб даа һѳѳл уйтай нюдѳѳр урдаһаань хараад, алтан шүдэеэ ялагас гүүлэн миһэрээд абадаг (С. Цырендоржиев); алтан шагта табанай алтан хашарһанда һэнжэ һуулгажа, хээ болон гэзэгэ гэхэ мэтэ гоёолтонуудые шагтагалан зүүдэг тобшо (пуговица из золотой пятикопеечной монеты для застёжки женских украшений, пришиваемая на женский костюм); 2) алталиг, алтан шэнги үнгэтэй, ялалзаһан (золотистый, золотой): Тэрээн дээрэ гарахадань, жаргажа байһан наранай гэрэлдэ сѳѳрэм нуурынь алтан хашарһаар миралтажа, үзэсхэлэн гоёор харагдаба (Б. Мунгонов); алтан наран улаан наран (солнце красное): Мүнѳѳ үглѳѳгүүршье манай заахан гэрэй үхэрэй сууха няаһан шагаабаряар алтан наран шагааба (Ц. Шагжин); алтан утаһан Шэнэ жэлэй үедэ хасуури модо шэмэглэдэг түмэрлиг гү, али ондоошье нарин утаһан (мишура): Интернат соо байдаг хүбүүдэй зүрхэнүүд эбтэй ханиин алтан утаһаар хүрмэгдэн нэгэдэнэ янзатай (Ч. Цыдендамбаев); алтан һаба татуулха будд. наһа бараһан хүнэй хойто түрэлыень һураха (узнать о перерождении умершего): Бүүбэйнгээ алтан һабыень татуулхаа Халзан Жамсында зорюута ошобо (Ж. Балданжабон); алтан сэргэ сэргэ гэжэ табигдадаг нэгэ томо баабхай. Наадагшад шагайнуудаа адляар хубаажа абаад, гурбан шагай абажа, дээшэнь шэдэдэг. Унахадаа хэды морин буунаб, тэды мори сэргэдээ табидаг. Тиигэ тиигэһээр сэргэеэ тойруулаад, олон шагай суглуулһаниинь шүүдэг (золотая коновязь): «Алтан сэргэ бууба», – гэжэ ехэ олон шагай абажа, хормойдоо хээд, урмашан һууба (Х. Намсараев); Алтан гэрэл будд. бишыхан хүүгэдэй ами наһа, бэеые аршалха, хамгаалхын тулада уншагдадаг бурханай ном (Золотая сутра): Гэртээ ламые залажа, «Алтан гэрэл» уншуулба; Алтан ураг борджигин, Чингис хаанай гарбалай уг (род борджигин, из которого вышел Чингисхан); 3) шэлж. хайрата, зүрхэ сэдьхэлдэ дүтэ, нангин (милый, дорогой сердцу): Алтан хангай тайгамни, юун тухай дууланабши? (Б. Мунгонов); алтан дэлхэй бүмбэрсэг дэлхэй, газар дэлхэй (земля-матушка, белый свет): Алтан дэлхэй дээрэ амгалан тэнюун ажаһуужа, үри хүүгэдые үдхэжэ, үнэр баян һуугыт даа! (Д. Сультимов); алтан түрэ үбгэ һамган хоёрой, хамта табин жэл һууһанай ойн баяр (золотая свадьба): Алтан түрэеэ найрлажа, Аша гушаяа харагты! (Б.-Б. Намсарайн); алтан худа айл гэр болоһон хүбүүн басаган хоёрой эсэгэнэрынь, нүгѳѳ талынь эхэ эсэгэнэр тэрэниие иигэжэ нэрлэдэг (золотой сват, отец одного из супругов по отношению к родителям другого); алтан худагы гэр бүлэ болоһон хүбүүн басаган хоёрой эжынэрынь (золотая сватья); алтан саг а) залуу, эдир наһан (золотое время – о молодости); б) һайхан саг (хорошие времена): – Ерэхэ, басагамни, амгалан тайбан һууха алтан саг заабол ерэхэ! (Б. Санжин, Б. Дандарон); алтан ами наһан хайрата ами наһан (драгоценная жизнь): Эхэ оронойнгоо бэеэ дааһан байдалай түлѳѳдэ, зол жаргалта ажаһуудалай түлѳѳдэ алтан ами наһаяа үгэбэт, манай хүндэтэ нүхэд! (Б. Шойдоков); 4) уран, шадамар, бэрхэ (умелый, умный, способный): алтан толгойтой хүбүүн; алтан гартай уран, уран гартай, гоёор хэжэ шададаг (умелый): Алтан гартай аад, дархалнагүйш гэжэ заримашуулда боһуулдаг һэн (Ц.-Д. Хамаев); Алтан гартай хүн олзотой (Оньһ. ү.); алтан гургалдай алталиг зүһэтэй борбилоогой түрэлэй дууша шубуун (соловей): Энэ һайхан абяан сооһоо хононшье шагнажа байбал хашархаар бэшээр алтан гургалдайн дуун аялгатаба (Д. Батожабай).