АЛДАХА

1. үйлэ ү. 1) үгы болгохо, гээхэ, хаяха, һалаха (лишаться, терять, утрачивать, упускать): Хэлэһэнээ хээрэ гээжэ, һанаһанаа һалхинда алдажа болохогүй байна (Х. Намсараев); атанханаа алдаха уур сухал, гани галзуу болохо (выйти из себя): Арай ябаһан ахир тахир амитад гэһэншни бүри атанханаа алдан мүргэлдэнэл (Ц.-Ж. Жимбиев); оромоо алдаха аашалха (безобразничать): Минии Гармын оролдожо абаагүй хада, Табданшни мүнѳѳшье болотор оромоо алдажа ябаха һэн (С. Ангабаев); тоолхоо алдаха элдэбээр аашалха, тоолхогүйгѳѳр байха (безобразничать): Тоолхоо олдан ябангүй, / Энэ тэрэ наадандаа эбтэй сэнгээд ябаял (Ц.-Ж. Жимбиев); эжэ эхиеэ алдаха һайнаар байхагүй, гуримаа алдаха (быть недисциплинированным): Эжэ эхиеэ алдаһан, хажуугаар яагаа хашартай, хангираад һалахагүй тогоон гээшэб (Х. Намсараев); ама алдаха тангариглаха, томо томоор дуугарха (клясться, божиться): Тархимни таһараг, би сүлѳѳлжэ шадахаб! – гэжэ ама алдаба (Х. Намсараев); зүг шэгээ алдаха тѳѳрихэ (заблудиться): Хүжэ аад, шэгүү үдхэн ой соо зүг шэгээ алдахань тон бэлэн юм гэжэ ангуушадай хѳѳрэлдэдэгые нэгэнтэ бэшэ дуулаһанаа һанаандаа оруулба (Б. Шойдоков); зүрхэ алдаха а) шиидэжэ ядаха (быть нерешительным, робеть, трусить): Хоюулан сайлажа hуухадаа Хорло юуб даа хэлэхэ гээд, зүрхэ алдана, хайрлаhан харасаар Лодониие хараад абана (Г.-Д. Дамбаев); б) баруун бур. залхуурха (лениться): Ехээр зүрхэ алдааш хадаа бодожо ерэбэ; хүл алдаха хѳѳрсэгэнэхэ, хүлгэхэ, тэбдэхэ, hабандаха, мэгдэхэ (суетиться): Матрёна Ивановна тэрэ дары хүл алдан, нэгэ бишыхан стол дээрээ хүндын эдеэ бэлдэнэ (Х. Намсараев); мүр улаяа алдаха буруу ябадал хэхэ (совершать неправильные поступки): Хаа-яа эдэшни мүр улаяа алдахаяа һанана даа (Ц.-Ж. Жимбиев); ухаа (мэдээ) алдаха, мэдээ ухаа алдаха мэгдэхэ, хүлгэхэ, сошомоор, аюултай гү, али баяртай юумэндэ зүрхѳѳ хүдэлхэ (прийти в смятение, возбуждённое состояние, сойти с ума от радости, страха, гнева): Хүбүүнэй хүдэр гарта ороһон басаган ухаа мэдээгээ алдан, хоёр хүлѳѳ нэрэ һурагүй хүдэлгэн, һѳѳргѳѳ газарта бууха гэжэ оролдоно (Ц.-Ж. Жимбиев); Шобдог лама ухаа алдан, газарта хэбтэн тооной, бурханда һүгэдэнэ (Д. Батожабай); мэдээ алдаха а) мэдээгээ табиха, харанхадаха, харанхалха (потерять сознание): Би тиимэ булай юумэ түрүүшынхиеэ хараһандаа зэбүүсэхын ехээр зэбүүсэжэ, бушуу түргэн шорой малтаад, мэдээ алданхай басагые нүхэнһѳѳ гаргабаб (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) мэгдэхэ, хүлгэхэ, сошомоор, аюултай гү, али баяртай юумэндэ зүрхѳѳ хүдэлхэ (прийти в смятение, возбужденное состояние, сойти с ума от радости, страха, гнева): Айһан тэбдэһэн эхэнь хүбүүн дээрээ мэдээ алдан бүхэлзэнэ (Ч. Цыдендамбаев); (үргэһэ) нойр алдаха дутуу унтаха, хэм соогоо унтангүй байха, үргэһэгүй ябаха (лишаться сна, страдать бессонницей): Нойр алдаһан янзатай, боодолоо түшэн һажажашье байха хүнүүд байна (Ц. Дон); Тарилга, хуряалгын халуун хаһада Найданов үргэһэ нойроо алдатараа ябадаг, зүдэршэдэг (Х. Намсараев); тамираа алдаха, тамир шэнээгээ алдаха шадалгүй болохо, бэе һуларха (слабеть): Үринэрѳѳ дэгжээжэ, тамираа алдаһан эхэ шубуун намарай шуурганда тэсэнгүй унаа ха гү? (Д.-Д. Дугаров); …хэды шэнээн тамир шэнээгээ алдаһан байгааб даа (Х. Намсараев); хээли алдаха, (шэг) шарайгаа алдаха муураха, тураха (худеть): «Ябаһан хүн яһа зууха, хэбтэһэн хүн хээли алдаха» гэжэ зон дэмы хэлсэдэггүй (Д. Сультимов); Үбгэжѳѳл мүнѳѳл гэнтэ үтэлшэһэн, һахал һамбай болошоһон, шэг шарай алдаһан юумэ харагдаба (С. Ангабаев); үнгэ зүһэ алдаха хүхэ сагаан болохо, шарайгаа сухиилгаха (бледнеть): Залмын үнгэ зүһэ алдаһан нюур айһандаа бүришье һаа хухигар хүхэ болошоод, омголтоһон уралынь жэжэхэнээр шэшэргэнэн байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); тэсэбэриеэ алдаха тэсэхэеэ болихо (терять терпение): Хаана, хаана ябанаб?! – гэжэ Толя тэсэбэриеэ алдан хашхарба (Б. Мунгонов); этигэл (һүзэгѳѳ) алдаха үнэншэхѳѳ болихо, этигэхэгүй (разувериться): Зүгѳѳр үнэн газаа гарашоод ябахадаа, ѳѳрынгѳѳ энэ тон гэмгүйдэ этигэлээ алдажа, айдаһаниинь хүрэшэбэ (Б. Мунгонов); Тиигээд эзэн хаандаа этигэл һүзэгѳѳ алдажа, мүнѳѳ үймѳѳ татажа байһан хубисхалшадһаа хирэ тооһо халдаһан… (Х. Намсараев); үнэ сэнгээ алдаха хямдарха, үнэгүй болохо (дешеветь): Үнэ сэнгээ алдажа, хэрэггүй болоһон мориёо бэеһээ холодхохые оролдоһон эзэниинь морин тээрмын эзэндэ тэрэнээ худалдаһан юм (Д. Батожабай); шиисагаа алдаха сэл. шэшэхэ (страдать поносом): …Харин шиисагаа алдаад харайшана һэн (Х. Намсараев); 2) унагааха, бариһанаа табиха (ронять): Энэ үедэ газааһаа поднос дээрэ стакантай сай баряад орожо ябаһан солдат, гэнэдэжэ подносоо газарта алдана (Ц. Шагжин); үгэ алдаха а) дуугарха (проронить слово): Тиимэ бэшэ һаань гү даа! – гэхэдэнь, хараса соонь галхан үзэгдѳѳд, тэрэ дары унтаржа, тэрэ аалиханаар үгэ алдаба (Ц. Цырендоржиев); б) шэлж. ойлгомторгүй нюуса юумэ хэлэхэ (проговориться): Үгы даа, тиигэжэл үгэ алдахагүйб, һи-һи (Б. Мунгонов); һанаа алдаха амяа татаад, агаарынь һѳѳргэнь гаргаха, шуухирха (вздыхать): Тэндэ һууһан эхэнэрнүүд хүндѳѳр һанаа алдаад, нэгэ зариманиинь һугшаралдаһаар булта гаража ошобод (В. Гармаев); Мүн һургуулиин газаахи таримал хуһадай набша, мүшэрнүүд соогуур бусайдалдаһан һалхин һанаа алдан уйлана (К. Цыденов); ◊ унгаһа алдаха шэнэх., яряан. тэнэг юумэ хэлэхэ (говорить глупости): Бү унгаһа алда!; 3) эндүүрхэ, бодолгүйгѳѳр аашалха (ошибаться, поступать опрометчиво): Ой, шимни алдажа байна гүш, юундэ дүрбэн хүндэ бэлдэнэш? Али үшѳѳ айлшан ерэхэ юм гү? (С. Цырендоржиев); алдаха эндэхэ алдуу эндүү гаргаха (допустить ошибки): Энэ гайхалтай ухаатай нохой юм. Хүнэй тамир юрэдѳѳ алдаха эндэхэгүй (Х. Намсараев); алдадаг эндэдэггүй эндүүрдэггүй (не ошибающийся, безошибочный): Галдан бухгалтер оройдоо алдадаг эндэдэггүй, бэрхэл хүн гээшэ һэн; 4) тудахагүй, онохогүй (промахнуться): Ши, хүбүүн, һугаһаань нэгэ һѳѳм зүүн тээшэнь алдааш (С. Доржиев); Алдахань олон, онохо нэгэн (Оньһ. ү.); 5) шүүгдэхэ, боосоондо илагдаха (проиграть): Батын тэрэнииень шүүжэрхихэдэнь, эрхирэгэйхид хоролхожо, алдаһан мүнгэнһѳѳнь бусаалта эриһэн юм (Д. Эрдынеев); боосоогоо алдаха боосолдоод шүүгдэхэ (проиграть пари): Бальчин Чагдуровичта боосоогоо алдаа һэн хойноо, түрүүшынгээ баазые үүлтэртэ фермэ дээрэ барюулха болоол даа (Б. Мунгонов); 2. ниил. деепричаститай бүридэмэл үгэ бии болголсодог; алан түлэн алдаха харааха, сохихо, үйлынь хэхэ (сильно распекать): Галша үбгэн Дари хүгшэн хоёр арюухан Должодоо алан түлэн алдажа, арай амиды орхёо юм аабза (Х. Намсараев); үхэн түрэн алдаха ехээр зобохо, үхѳѳгүйхэн байха (сильно страдать): …хамар аман хоёроороо шуһа хаяжа, үхэн түрэн алдажа ябабаб (Х. Намсараев); үхэн алдаха үхэхын наагуур болохо, үхэлэй эрмэг дээрэ байһанаа мултарха (чуть не умереть): Бадма-Доржомни нилээдгүй ехээр галдуулһан байжа, шүүд үхэн алдаад, үхэхэ үйлэгүй байһандаа зобожо тулижа эдэгээ агша бэлэй (Б. Мунгонов); унан алдаха тэнсүүригүй болохо, унахын наагуур болохо (чуть не упасть): Гомбо үргэн ута хормойгоо гэшхэжэ, алхам бүхэндѳѳ торожо унан алдана (Ч. Цыдендамбаев); унтан алдаха һажаха, дуураха, унтахын наагуур болохо (чуть не уснуть): – Унтан алдажа хэбтэбэлби: эсээ сусаа байнаб, – гэжэ Радна хажуугаараа таамаг тэмтэрэн, алшуур гааһаа бэдэрнэ (Ц. Дон); уйлан алдаха уйлахаяа, бархирхаяа һанаха (сдерживать слёзы): …залуу эхэнэр дошхон үнеэгээ хабидаха уяхаяа аягүйрхэжэ һууһаар тэрээндээ хүлѳѳ гэшхүүлээд, шүүд уйлан алдабашье, шүдэеэ хам зуугаа һэн (Ц.-Ж. Жимбиев); айн алдаха айн татаха, залд гэхэ, айгаад абаха (немного испугаться); зүнтэглэн алдаһан зүнтэглэжэ байһан, үндэр наһанһаа боложо ухаагаа һамуурһан (полувыживший из ума); 3. ханд. түх. хэрэглэгдэхэдээ ямар нэгэн үйлын бүтэхэгүйе харуулдаг шортоо, хаанаһаа (где уж, откуда, напрасно); Намай диилэхэеэ алдаг саашаа!