АБЯА(Н)

(Н) юум. н. 1) агаарай хүдэлѳѳнһѳѳ боложо, хүнэй шэхэндэ дуулдадаг шэмээн, дуун (звук, звуки, шум): Коля, юумэнэй абяа дууряахадаа, ехэ шадамар (Ч. Цыдендамбаев); Хүн гээшэ абяан. / Замхахаар бэшэ – Хэтын абяан. / Мүшэдшье хадаа дүлэн. / Унтархаар бэшэ – Мүнхын дүлэн (Г. Раднаева); хэлэлгын абяан хэлэ шэнж. саашадаа хэдэн хубинуудта хубаагдажа болохогүй үгын бэеэ дааһан нэгэ хуби (звуки речи): Үе соо нэгэшье, олоншье абяан байжа болохо; абяа абаха а) дуулаха, соносохо (заслышать, услышать, уловить звук): Хүнэй абяа абаһан гүрѳѳһэд ондого сондого харайлдашаба (С. Цырендоржиев); б) шэхээ үргэхэ, шагнаархаха (прислушиваться): Тархяа үргѳѳд хэбтэһэн эхэнь абяа абаһандал, һэр-мэр байраһаа хүдэлѳѳдхибэ (Ц.-Д. Хамаев); 2) ямар нэгэн юумэнhѳѳ болон амитадhаа ба хүнэй дуугарhан үгэ, шашхаан (голос, возглас, говор): Хүбүүнтэеэл уулзажа, тэрэнэйнгээ абяа дуулаха гэһэн һанални намайе амиды ябуулна ха юм (Ц. Шагжин); абяа анир а) шэмээ, шууяан (шум, голоса): Мори хара тэргэлһэн хүнүүдэй абяа анир нээлгээтэй сонхоор газааһаа дуулдана (Ч. Цыдендамбаев); б) hураг, суу (слухи, молва); абяа шэмээн а) шааяан, дуу шуун, нарьяан (звуки, шум): Ойн заха табяад метр болоодшье байгаа һаа, тэндэһээ абяа шэмээн үгы, ой хон жэн, унтажа байһандал (Ж. Тумунов); б) ямар нэгэн юумэнhѳѳ болон амитадhаа ба хүнэй дуугарhан үгэ (голос, возглас): Тиимэһээ тэрэнэй нэрэ соносхоходонь, заал соо абяа шэмээн таһаршадаг (С. Цырендоржиев); абяа аниргүй (гү, али шэмээгүй) шэмээгүй, шууяагүй, хон жэн (тихо, бесшумно, молча): …нѳѳхи томо нохоймной тииһээр абяа аниргүй болоо гээшэ гү? (Б. Мунгонов); Тойроод абяа шэмээгүй, хон жэн (Ц. Шагжин); абяа аниртай үгэ дуутай, шууяатай (шумный): Харин ондоо хоёр нугаһад бусадайнгаа абяа аниртай һүрэгһѳѳ холодоод, амяараа байхаданад (Ч. Цыдендамбаев); абяа (анир) ехэтэй дуутай, шанга (звучный): Тиимэ нэгэ ойлгогдошогүй, абяа анир ехэтэй, … юумэ хойноо шэрээд, айһан һүрдэһэн эмниг морин шадалайнгаа һалатар харайлгажал мэдэхэ (Б. Мунгонов); абяа тодорхой ойлгосотой, эли тодо (членораздельный); абяа таhалангүй таhалгаряагүй, шэхэнэй шиир таhалангүй, хэлээ амандаа хэнгүй (без умолку): абяа таhалангүй шашалдаха; абяа гараха дуугарха (заговорить, издавать звук): Хэншье абяа гарабагүй (Ж. Балданжабон); абяа үгэхэ а) ямар нэгэн дуугаар, дуулдама дохёогоор бэеэ мэдүүлхэ (подать голос, звуковой сигнал): Бальжинима гансата нойрмогһоо һалажа үгсэгэд гээд, бүглүүхэн хоолойгоор абяа үгэбэ: Ѳ-ѳй! (Б. Мунгонов); б) бага үхибүүнэй бархирха (плакать): Харин Балган һэрижэ, абяа үгэжэ ороо һэн (Ж. Балданжабон); абяа ниилэнхэй зохилдон тааранхай, таараһан, нэгэ һанаа баринхай (≈ спевшиеся); абяа бара хажуудань ябалсаха, хани (подручный): …хэзээшье ойроо абяа бара нүхэртэй, тогоошонтой ябаха дуратай байдаг (Б. Мунгонов); ◊ абяа залгиха гэнтэ дуугай болохо, анираа хатаха (замолкать, умолкать); абяагаа хатаха доромж. дуугай болохо – хэрүүлхэжэ гү, али гэмэржэ байһан хүн тухай, хусажа байһан нохой тухай г.м. (замолкать); абяан бии болохо түрэхэ болохо, хээлитэй болохо, хээлитэй болохые далда удхатайгаар иигэжэ хэлэдэг һэн. Залуу эхэнэрэй тархи толгойм үбдэбэ гээ һаань, абяан бии болохоо һанаа гү гэжэ гасаалаад абадаг һэн (забеременеть); 3) һураг, суу (слух, молва): Тиимэрхүү абяа байна; хуурмаг абяан худал, үндэһэгүй һураг суу (ложный слух); 4) шэлж. үнэр (запах); эдеэнэй абяа абаха эдеэнэй үнэр абаха, эдеэнэй дүтэлхые ойлгохо (чуять запах съестного).