ОРХИХО

үйлэ ү. 1) табяад ябаха, эзэгүй үлѳѳхэ, хэрэгсээхэгүй, хаяха (оставлять, покидать): Тиихэдэнь Василий Булавин Гомбо-Доржын газаа орхиһон мори унаад, хараа бараагаа харуулангүй, харайлгажа ябашаһан байгаа (Б. Санжин, Б Дандарон); хэрэглэнгүй орхихо тоохогүй, анхархагүй (оставлять без внимания); хойноо орхихо арадаа үлѳѳхэ (оставлять позади): Шара улаан бѳѳн тооһо хойноо орхижо, зэргэшээ морид нэгэ жэгдэхэн хатарнад (Ч. Цыдендамбаев); тушаалаа орхихо тушаалһаа бууха, сүлѳѳлэгдэхэ, гаргагдаха (покидать пост, оставлять должность): Самбуу ахай адуу манадаг тушаалаа орхижо, хүбхэн зулгаажа, тэрэнээ колхозойнгоо барилгашадта зѳѳдэг ажалтай болобо (Ц. Шагжин); сүлѳѳдэ орхихо hула табиха, сүлѳѳлхэ (оставлять на свободе): Мүн малша барлагууд ѳѳһэдынгѳѳ харюу болгон, инаг хоёрой ээлжээнэй мал хараад, тэдэниие сүлѳѳдэ орхидог һэн (Д. Батожабай); амиды орхихо амиды үлѳѳхэ (оставлять в живых): Амиды орхихо табихаяа болёол даа, мүр ганса гэжэ бодобо (Ц.-Д. Хамаев); тоонто нютагаа орхихо түрэһэн нютагһаа ябаха (покидать родные места): Сэдьхэл зүрхэнэйнгѳѳ үбдэжэ, бүри тэсэшэгүй болоходол тоонто нютагаа орхижо гараад, тэры-ы тэрэ сэбдэг дайдаар бүхы наһаараа түгэншэлѳѳбшибы даа (С. Доржиев); уургайгаа орхижо ниидэхэ уургайһаа ниидэжэ холодохо, уургайһаа ниидэжэ арилха (улетать, покидать своё гнездо – о птенце): Уургайгаа орхижо ниидэһэн дальбараагаа үгылжэл һууна хаш даа (Ч. Цыдендамбаев); һамгаа орхихо һамганһаа һалаха, хамта байхаяа болихо (бросать жену): – Тиимэ юумэ намда бү дуулга: энэ хүншни һамгаа орхёо юм гү, али һамганиинь орхёо юм гү, – намда оройдоошье хамаагүй, – гэнэ (Ж. Тумунов); ◊ шэхээ орхихо шэхээ табиха, шагнаархаха (прислушиваться); 2) дууһаха, зогсоохо, болигохо (прекращать, останавливать): Тиигээдшье зайжа һурашаһан ажабайдалаа орхижо, шэнээр эхилхэнь тиимэшье бэлэн бэшэ ха юм! (Г.-Д. Дамбаев); Энэ хѳѳрэлдѳѳгѳѳ орхиё (С. Цырендоржиев); орхигты! а) болигты! (оставьте, бросьте, прекратите): – Орхигты, иигэжэ та энээн ѳѳдэ гаража шадахагүйт, – гэбэ Гарма (С. Ангабаев); б) сэрэг. болихо захиралта (отставить!); 3) үсѳѳн гээхэ, обёоронгүй үнгэргэхэ, алгад гараха (пропускать, терять): шүлэгэй нэгэ мүр орхёод бэшэжэ абаха; обёоронгүй орхихо харахагүй (не замечать); 4) үсѳѳн хаяха, шэдэхэ (бросать, отбрасывать, откидывать): Тиихэдэнь Большаков буугаа орхижо, брезент субаараа даллажа оробо (Б. Мунгонов); Бадан мэтэр бодожо, хатаһан самсаяа үмдѳѳд, ѳѳрынгѳѳ таһар удар татуулһан, шуһанда зууралдашаһан тэрлиг орхижо, Мүнхэ баабайн тэрлиг үмдэбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); шоо орхихо шоо хаяха (бросать гадательные кости): Ламанар шоо орхижо үзѳѳд, табан үдэр соо уншаха айхабтар ехэ заһал абаралдаба (Ч. Цыдендамбаев); 5) туһалагша глаголой үүргээр хэрэглэгдэхэдээ, үйлын түргэн үнгэрһые, һанагдаагүйгѳѳр гэнтэ үнгэрһые харуулдаг (как вспом. гл. выражает окончательность действия, а также мгновенность, внезапность действия): Хѳѳрѳѳмни дууһан Ган-Булад тухай болоһоор болоод, тэрэнэй бүхы ажабайдалые зүрхэ сэдьхэлээ долгисон хѳѳрэжэ орхиһон байгааб (Ц.-Д. Хамаев).