ОРУУЛХА

үйлэ ү., идх. залог 1) досоо тээшэ шэглүүлхэ, ямар нэгэ юумэн соо ябаhаар ябаад ерүүлхэ, хүн, амитан, юумые ондоо юумэн руу табиха, хэхэ, газаа талаhаа досоо тээшэнь болгохо; орохые зүбшѳѳхэ (вводить, вносить, ввозить; впускать, пропускать): Зай, залуу нүхэрѳѳ дулаан гэртэй айлда оруулжа хонуулагты (Ц. Дон); гэртээ оруулха гэр руугаа табиха (пустить в свой дом): Үбдэжэ үхэхын туйлда ороод хэбтэхэдэнь, Семён гэртээ оруулжа, аргалжа, тэжээжэ эдэгээгээ бэлэй (Ц. Шагжин); уһан соо оруулха уһанда хэхэ, уһа руу ябуулха (заводить в реку): Мори һориходоо уһан соо оруулжа баридаг юм; гартаа оруулха а) бариха (поймать, забирать): – Харыт, энэтнай тэрэ архияа гартаа оруулжа һалабал (Ц.-Ж. Жимбиев); б) шэлж. ѳѳрын болгохо, мэдэлдээ абаха (забирать в свои руки, прибирать к рукам): Хэрбээ түхэреэн жэл соо тэрэ басагые гартаа оруулжа шадаагүй һааш, тэрэшни минии болохо (З. Гомбожабай); газар руу гэшхэн оруулха газарта ороторнь гэшхэхэ (втаптывать); түлеэ оруулха гэртэ түлеэ асарха (заносить в дом дрова): Хорло хоёр тэбэри болохо хахалhан түлеэгээ гэртээ оруулжа, галаа түлеэд, хүлдэhэн хартаабха горшоог соо хээд, плита дээрэ табиба (Г.-Д. Дамбаев); газарта гасуу шаан оруулха газар руу гасуу шааха (вбивать кол); хараадаа оруулха буугай хараанда абаха, тааруулха (брать на прицел или на мушку): Арьяатанай зуг татаха бүринь ангууша хүбүүн тэрээниие хараадаа оруулжа байба (С. Доржиев); урдаа оруулха урдаа табиха, ахюулха, зам табижа үгэхэ (пускать вперёд себя, позволить опередить себя): Жалгын оёорой үдхэн ногоон соогуур годирһон зүргэ харгыда орожо, басагаяа урдаа оруулаад, бүхы бэеынь хүдэлсые ажаглан, ѳѳрынгѳѳ ухаан соо бии болгодог поэзиин басагантай зэргэсүүлэн харахые оролдоном (Ц.-Д. Хамаев); гэрэл оруулха гэрэлтэй болгохо (пропускать свет); харгыда оруулха харгыгаар ябуулха, гэшхүүлхэ, шэглүүлхэ (направить по дороге): Наранай нилээд баруулшоод байхада, Тогоошын яарадаһаниинь хүрэжэ, горхоной эрьеэр таража эдеэлхээр забдаһан адуугаа үргѳѳжэ, харгыда оруулан саашалуулба (Д.-Д. Дугаров); унтарида оруулха орондо хэбтүүлхэ, унтуулха (укладывать в постель): Тиимэһээ хүбүүгээ сагһаа урид унтаридань оруулаад, үбгэнэйнгѳѳ ерэхые нилээд удаахан хүлеэжэ сүхэрѳѳ һэн (М. Осодоев); үлгыдэ оруулха үлгы соо унтуулдаг болохо ёһолол дүүргэхэ (проводить обряд укладывания ребёнка в люльку): Үлгыдэ үхибүү оруулһан һамгад нюур амаа хѳѳдэхэ (С. Дугаржапова); ◊ хүлдѳѳ оруулха гар дараха, ѳѳрынгѳѳ һанаһаар байлгаха, шанга баряад байха (брать верх над кем-л.; держать под каблуком); хормойдоо һалхи оруулха хүнгэнѳѳр ябаха, hэбхирхэ (вести себя легкомысленно, быть ветренным): Хормойдоо һалхи оруулһан эмэ газар уһан дээрэ ганса үрииень гартаа оруулхаяа һанаа (Ц.-Ж. Жимбиев); нэгэ шэхээрээ оруулжа, нүгѳѳ шэхээрээ гаргаха анхаралгүйгѳѳр, тэрэ тушаа, алмайрангяар шагнаха (слушать вполуха, без достаточного внимания): Энээндэнь һурамхи болоһон Халзуу хэлээшыень нэгэ шэхээрээ оруулаад, нүгѳѳ шэхээрээ гаргаһандал һууха (Ц.-Д. Хамаев); 2) ямар нэгэ юумээр нүлѳѳлэгдэхэ, албадуулха, баалуулха, баадхагдаха (подвергать какому-л. действию); ороондо оруулха отондо табиха (случать, спаривать, производить случку): Бидэнэр эдэниие искусственнаар отондо оруулхабди (Ц.-Ж. Жимбиев); ѳѳрынгѳѳ талада оруулха ѳѳр тээшэ татаха (привлекать на свою сторону): Энэ тэмсэлдээндээ хада уулын сабдагуудые хэрэглэн, ѳѳрынгѳѳ талада оруулжа байгаа (soyol.ru); эрхэдээ (гү, али гар соогоо) оруулха ѳѳрын тала баримталуулдаг болгохо, ѳѳр тээшээ татаха, ѳѳрынхеэрээ байлгаха (привлекать, склонять на свою сторону): Дайсануудые эрхэдээ оруулхые хүсѳѳ һаа, / Үнэн ябаад, туһа бүтѳѳ (Ц. Дон); Дэлхэйн, тэрэ үедэ мэдээжэ ааб даа, хахад шахуу хубиие гар соогоо оруулһан монголшуудай ударидагша олон ондоо яһатаниие амгалан тэнюун байдалтай болгохо гэһэн эрмэлзэлтэй байгаа юм гэжэ хэлэлтэй (Ш.-Н. Цыденжапов); мэдэлдээ оруулха захирха, хүтэлхэ, мэдэлдэ абаха (подчинять, покорять): Тураахи Табанай албата зоноо мал адууһан шэнгеэр ородуудай мэдэлдэ оруулһаар хэзээ заяан болобо (Б. Санжин, Б. Дандарон); үгэдѳѳ оруулха зүбшѳѳлгэхэ, идхаха (уговаривать, уламывать): Хэрбээ үгэдѳѳ оруулжа, абажа ошоогүй һаа, би хүн бэшэб! (Ч. Цыдендамабаев); хэһээлтэдэ оруулха хэһээлгэхэ (подвергнуть наказанию); харюусалгада оруулха хуулиин урда харюусуулха (привлекать к ответственности): Тиигээд удааруулһан хүнүүдые хатуу шангаар харюусалгада оруулжа эхилбэ (Х. Намсараев); (гарза) гайда оруулха, гай гарзада оруулха тодхорто дайрагдуулха, гарзатуулха (причинять неприятности): Тэдэ бүгэдыемни хурга хухадгүйгѳѳр бусаажа үгэхэһѳѳ саада тээ, гарза гайда оруулһанайнгаа түлѳѳ яһалхан ехэ яла янга түлэхэ болоод байһанаа мэдэжэ бай! (Х. Намсараев); – Баһал, юрэдѳѳ, маниие гай гарзада оруулбаш даа, Дулма (Ц. Шагжин); хохидолдо оруулха хохидол ушаруулха, гарзатуулха (причинять ущерб): Хүдэлмэриеэ хангалтагүйгѳѳр ябуулна, тиигэжэ гүрэниие, хүн зониие хохидолдо оруулна гэжэ ойлгоо һаа, хэнииешье гамнадаггүй, ѳѳрынгѳѳ шадаха ондоо ажалда оро гэжэ сэхэ хэлэдэг юм гэдэг (Д. Эрдынеев); зэмэдэ оруулха зэмэлүүлхэ, буруушаагдаха, мохоогдохо (быть обвиняемым, упрекаемым, получать выговор или порицание): Адуугаа тураагаат гэжэ зэмэдэ оруулхагүй юм гү гэжэ Шагдарай асуухада, «Турахагүй» гэжэ үбгэжѳѳл сухалтайгаар харюусаа һэн (Д.-Д. Дугаров); ашаглалгада оруулха ашаглажа эхилхэ, аша туһыень хэрэглэхэ (вводить в эксплуатацию): Хуулиин абтаа һаа, дансалагдаһан газарнуудые ашаглалгада оруулха арга олгогдохол һэн (vtinform.com); зүн бэлгэдээ оруулха зүгнэхэ, эльгээрээ мэдэхэ, тухайлха (предчувствовать): «Гайхахадаа, баһа һанагшаб, эсэгэ хүн хадаа үрэ бэеынгээ һайн ябахыень зүн бэлгэдээ оруулаа юм ха гү гээд» гэжэ Жаргал хүгшэн … (Х. Намсараев); үзэлдэ оруулха үзэл үзэжэ, юумэнэй шалтаг бэдэрхэ, шэнжэхэ (предугадывать, искать причину чего-л.): Харин лэ Мушановай һамган муугаар үзэлдѳѳ оруулһан хэбэртэй агша гү, үйлѳѳ харламаршни! (Х. Намсараев); бороодо оруулха бороо гү, али саһан доро орхихо, бороодо сохюулха (оставлять под дождём): Бухаллаха үбһэеэ хүшэ хүрэнгүй бороодо оруулаа һаа, муухайл байна (Х. Намсараев); һанаандаа (гү, али ойндоо, ухаандаа) оруулха һанаха, бодохо (вспоминать, припоминать): Заяахан буутай ябаһанаа эндэл һанаандаа оруулжа, тэбдэһэн, һалганаһан гараараа үбэр руугаа буляалдаба (Ц.-Д. Хамаев); Гэбэшье Түшэгүүнһээ ямаршье муу юумэнэй гаража болохо байһанда гол таһа айжа, энэ бодол шадаал һаа ойндоо оруулхагүйе оролдодог бэлэй (Б. Санжин, Б. Дандарон); Теэд мүнѳѳ эжынгээ захяае ухаандаа оруулан, моринойнгоо уһа салгидуулхатайнь адли жолоогоо табижархиба (С. Цырендоржиев); мэдээ оруулха һэгээтэй болгохо, мэдэрэлтэй болгохо (приводить в сознание): Алексей Григорьевич Угрюмовтай Угрюмово ошожо ябахадаа, харгын ойро хэбтэхэдэнь, амандань архи шудхажа, мэдээ оруулаа һэн гүбэ (Ч. Цыдендамбаев); эбтэнь оруулха эб эетэй болгохо, эблэрүүлхэ (примирять, мирить): Үбгэн басаган хоёрые эбтэнь оруулха гэжэ хүгшѳѳдэй оролсоно (Ц.-Ж. Жимбиев); зүрхэ доро оруулха тайдхаруулха, һамааруулха, һанаа амаруулха (успокаивать): Харин дуугархадань, дууниинь нюур шарайнь айлгуур байдалһаа тон ондоогоор, Доржын зүрхые доро оруулан, дарууханаар дуулдаба (Ч. Цыдендамбаев); амяа доро оруулха амяа дараха (отдышаться, успокаивать дыхание): Царевскиие усадхаһан газарһаа гурба-дүрбэн модо холо ошооб гэжэ баталхадаал, Алёна амарха гэжэ, амяа доро оруулан зогсобо (Б. Шойдоков); 3) нэмээхэ, ехэ болгохо, олон болгохо, бэшүүлхэ, һанамжаяа хэлэхэ, дурадхаха; ямар нэгэн эблэлэй, холбооной гэшүүн, һургуулиин шаби болгохо (включать, вносить, дополнять; принимать куда-л.): “Буряад Уласай конституцида заһабари” оруулха тухай Арадай Хуралай һунгамалнууд баталба (vtinform.com); Үгы һаа би нэгэдэхи класста энэниие оруулхаб (Ч. Цыдендамбаев); амта оруулха эдихэ юумэндэ нэмэлтэ амта бии болгохо (приправлять кушанье); бүридэлдэ оруулха ямар нэгэ юумэнэй хуби, хэсэг болгохо (включать в состав): Энээнэй туйлагдаһаниинь Хитад гүрэнэй бүридэлдэ ондоо нютагуудые оруулан нэгэдүүлһэн ушар сэхэ, горитой нүлѳѳ үзүүлээ (Ш.-Н. Цыденжапов); тоодо оруулха ямар нэгэ юумэнэй гү, али хүнүүдэй бүлэгтэ хамаатай болгохо, байха (включать в число): Тиимэшүүлые түрүүшүүлэй тоодо оруулжа, шагнаха урмашуулхаяа яабашье мартажа болохогүй бшуу даа, нүхэд (Б. Мунгонов); хубитаяа оруулха хамтын хэрэгтэ шадалаараа хуби нэмэри хэхэ (вносить свою лепту): Бага, ехэшье юумэ хээ һаа, бултадаа нэгэ һаналтайгаар хүдэлжэ, арьяатан дээрмэшэдые зада һамна сохихо хэрэгтэ хубитаяа оруулхые оролдоно бшуу (М. Осодоев); ажалда оруулха ажалда абаха, ажал хүүлэжэ эхилхэ (принимать на работу): Тэрээниие та хүрьгэн хүбүүн болгоһон мэтэ боложо, баахан ажалда оруулбал, нэгэ аятай ушар магад болохо бшуу? (Ц. Дон); түлбэринүүдээ оруулха түлбэриеэ түлэхэ (вносить плату за что-л.); хүсэ тамир оруулха бүри ехэ хүсэтэй болгохо, хүсэ шадал нэмээхэ (прибавлять сил): Энэ ушар уйдажа гашуудажа, уруу дуруу болошоод ябаһан хүбүүндэ хүсэ тамир оруулһан шэнги болоно (Ц. Шагжин); һүр жабхалан оруулха жабхалантай болгохо (придавать величие): Үшѳѳ хамаг майхан болон һэеы гэрнүүдтэ һүр жабхалан оруулһан үндэр шара торгон майхан соо юуншье болоһыень мэдэхын аргагүй байгаа юм (Д. Батожабай); бүдүүрхүү маяг оруулха һайзгай, ехэрхүү маяг харуулха (принимать важный вид): Энэ ушарые шэрээтэ лама харахадаа, «намайе хүндэлжэ, намайе үдэшэжэ байна» гэжэ ойлгоод, бэе түхэлдѳѳ бүдүүрхүү маяг оруулна (Ц. Шагжин); дурадхал оруулха дурадхаха, һанамжаяа хэлэхэ (вносить предложение): Зүб хэлэнэ, нэрэтэй байха ёһотой, зүгѳѳр би нэгэ дурадхал оруулха байнам (Х. Намсараев); үзэмжэдэ оруулха хаража үзэхые дурадхаха, хэлсэжэ үзэхые дурадхаха (вносить на рассмотрение); элидхэл соо оруулха элидхэл соо нэмэхэ, тэмдэглэхэ (включать в доклад): Энэ манайнгаа ажал хүдэлмэри тухай гүйсэдкомой элидхэл соо оруулжа үзѳѳ һаашни һайн байгаа (Ц.-Ж. Жимбиев); һанамжа оруулха һанамжаяа хэлэхэ, дурадхаха (подавать мысль, высказывать мнение): Гэбэшье тон зүб, эгээл саг дээрээ хэлэбэ, зүб һанамжа оруулба (Д. Эрдынеев); гуйлта оруулха мэдүүлгэ хэхэ, бэшэхэ, гуйжа бэшэхэ (подавать прошение); нэрэдэ оруулха нэрэдэ бэшүүлхэ (записывать на чьё.-л. имя): Нютагай сомон зүблэлһѳѳ Валиин басаганда түрэһэнэй үнэмшэлгэ абаба. Тиигээд эхэтэйнь хэлсэһэн ёһоороо тэрэнииень ѳѳһэдынгѳѳ нэрэдэ оруулба (Ц.-Ж. Жимбиев); хангалтада оруулха тэдхэмжэ үгэхэ, туһаламжада байлгаха (зачислять на довольствие); һү оруулха элдэб нэмэри хоолой хүсѳѳр мал һүтэй болгохо (раздаивать корову, увеличивать удои): Һаамхай үнеэдтэ силос эдюулхэдэ, һү ородог юм; сараа оруулха сараа гаргаха, эдирээ гаргаха, сараатай болгохо (накладывать отпечаток); 4) шэлжүүлхэ (переводить): Тиихэ үедэ соёлой хубисхал ябуулжа, улад зониие болбосон байдалда оруулха гээшэ тиимэшье бэлэн хэрэг бэшэ байгаа (Б. Мунгонов); лата үзэг бэшэгтэ оруулха лата бэшэгтэй болгохо, лата бэшэг руу шэлжүүлхэ (проводить латинизацию письменности): Тэрэ үшѳѳ 1910-аад онһоо монгол угсаатаниие лата үзэг бэшэгтэ оруулха тухай ажал хэжэ эхилһэн аад, тэрэнээ орхиһон байгаа ха юм (Г. Туденов); хуушан түхэлдэ оруулха хуушан байдалтай болгохо, байhан зангаарнь орхихо (придавать прежний вид): Тэрэ машинынгаа эбдэрһэн юумые заһан, дутуу дунда детальнуудыень хүсэлдүүлэн, хуушан түхэлдэнь оруулна (Ц.-Ж. Жимбиев); эмхи гуримда оруулха гуримшуулха, журамтай болгохо, журамшуулха (приводить в порядок, упорядочивать): Эндэ хори буряадуудай ажабайдалай бүхы талаар угаа һонирхолтой материалнуудые суглуулжа, согсолжо, эмхи гуримдань оруулжа, ороһон, гараһан зоной анхаралда табидаг байба (Ц. Цырендоржиев); ондо оруулха үбэл ба хабарай хатуу сагые бүрин бүтэн үнгэргэхэ (обеспечивать скот кормами на зиму); 5) тааруулха, һуулгаха, хоноохо; тэргэдэ, шаргада гү, али хүдѳѳ ажахын зэмсэгтэ хүллэхэ, тэргэлхэ (устанавливать, водворять, насаживать; запрягать лошадь): Хойшоо үлүү гараһан далай һургаагһаа дээһэеэ тоонтодожо, Халзуу баяниие хоолойгоорнь оруулжа татажархёо һэмди (Ц.-Д. Хамаев); мори оруулха мори хүллэхэ (запрягать лошадь): Удангүй хоёр мори оруулһан лааян ехэ шаргатай улаашан Раднын тээшэ хатарган ерэжэ, газаань тогтобо (Ц. Дон); бухал оруулха бухал тойруулан аргамжа доогуурнь оруулаад, хомуудай шэхэнһээ уяха (захватывать копну верёвкой): Баһа тэндэһээ бухал оруулжа, хог тармажа ябаһан Сэсэг, Харахан, Галя гэһэнүүд түрүүтэй табан басагад мүн бухалшан үхибүүдтэ зэмэрхэлдэн… (Х. Намсараев); 6) хүлеэхэ, баглаха, үнгэргэхэ (дожидаться, напр. конца дождя или снега); нара оруулха наранай орохые хүлеэхэ (дожидаться захода солнца); һэрюу оруулха һэрюун болохые хүлеэхэ (дожидаться наступления прохлады); бороо оруулха а) бороогой болихые хүлеэхэ, баглаха (пережидать дождь); б) аман зох. бороо орохые баадхаха (вызывать дождь); 7) ямар нэгэ юумэндэ шадабаритай, дүй дүршэлтэй болгохо (прививать какие-л. навыки): Хүгшэн абань балшар багахан наһандань энэ гэр соогуур хүтэлжэ, хүлдэ оруулаа һэн (Д. Эрдынеев); 8) эхэ эсэгэ гү, али аха дүүгээ, түрэлѳѳ ямар нэгэн юумээрээ һажааха (быть похожим на кого-л.): Хүбүүм намайгаа оруулаа.