ОРОХО

үйлэ ү. 1) досоо тээшэ шэглэхэ, ямар нэгэн юумэн соо ябаһаар ябаад ерэшэхэ, хүн, амитан, юумэнэй газаа талаһаа досоо болохо (входить, въезжать, заходить, заезжать): Айлшад яла сала зал соо орожо, зүһэн бүриин эдеэ хоол табяатай хүндэлэлэй столдо һуубад (Ч. Цыдендамбаев); гэртэ орохо газааһаа гэр тээшэ шэглэхэ, зосоонь хүлѳѳ табиха (входить в дом): Гэртэ орожо бурханһаа адис хүртэһэнэйнгѳѳ һүүлээр, гансата Оюуниие обёоржо, нюдэнүүдѳѳ алаг эреэн, шарайгаа улаа ягаан болгобо (Ц. Шагжин) үүдээр орохо үүдэ дамжаад досоо шэглэлхэ (входить в дверь): Мүнѳѳ Аламжые дахуулжа ерэһэн Осор үнѳѳхи дундахи гэрэй үүдээр ороод, нэгэ хэды болоһон хойно баяртайшаг гаража ерэбэ (Д. Батожабай); намаржаанда орохо намарай буусадаа бууха, зѳѳхэ (перекочёвывать в осеннее стойбище): – Танайхин эгээ мүнѳѳ зуһаландаа гүт, али намаржаандаа ороо гүт? (Х. Намсараев); банида орохо банида бэеэ угааха (мыться в бане): Сайлаад, эдеэлээд байхадамнай, халуун банида орожо, харгын элһэ тооһон, хирэ боромнай хобхорон, сэбэр болобобди (Б.-Б. Намсарайн); больницада орохо аргалуулхаяа больницада хэбтэхэ (ложиться в больницу): Ямаршье докторгүйгѳѳр боро аргаяа хэхэдэнь, тэрэнь туһа бэшэ тодхор боложо, хаа-яа эндэһээ сэхэ больницада орохо ушар тохёолдодог (Ц.-Ж. Жимбиев); түрмэдэ орохо түрмэдэ хаагдаха, һууха (садиться в тюрьму): Жэмбын басаган, Цыден-Жабай эхэ Жалма 1924 ондо сельсоведэй байшан галдаад, түрмэдэ ороо (В. Гармаев); уһанда орожо үхэхэ уһанда шэнгэжэ хосорхо (утонуть): Нэгэтэл хари Витим мүрэнэй мүльһэн дээгүүр нохойгоор гүйлгэжэ ябатараа, уһанда орожо үхэн алдаһан юм (Д. Эрдынеев); гүйжэ орохо түргэн харайһаар досоо тээшэ шэглэхэ (вбежать, забежать): Үнгэрэгшэ субботын үдэшэ тэрэ хүн энэ дежурна магазинай хаагдахаяа байхада гүйжэ ороод, архи абаад гараа һэн гэжэ наймаалагшань хэлэбэ (Б. Мунгонов); 2) ямар нэгэ юумэн тээшэ шэглэн ябаха, ошохо (направляться, идти, ехать куда-л.): Үглѳѳдэрынь эртэ бодожо, харгын машина дээрэ чемодан, дүрбэ-табан хүбриг хилээмэтэй мэшээг хоёроо хаяжа, аймаг ороо һэм (Ц.-Д. Хамаев); город орохо хото ошохо, хото руу шэглэн ябаха (ехать в город): – Зай, тиигүүжэлби даа, – гээд, халта амаа халантаһан Барга-Няма город орожо ябаһан шалтагаанаа хѳѳрэбэ (Б. Мунгонов); 3) ямар нэгэн эблэлэй, холбооной гэшүүн болохо, һургуулиин шаби болохо (вступать, поступать): Ерээдүйн поэт дунда hургуули дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр энэ газетэдэ хүдэлхэеэ оробо (Б.-М. Жигжитов); Эндээ нилээд абьяастайгаар һуража байтараа, элдэб шалтагаанһаа боложо, заочно отделенидэ орохо баатай болоһон бэлэй (Л. Шагдаров); институдта орохо дээдэ һургуулиин оюутан болохо (поступать в институт): Ерэхэ намартаа Буряадай хүдѳѳ ажахын институдта орохо һанаатай юм (Б. Мунгонов); комсомолдо орохо комсомолой эмхиин гэшүүн болохо (вступать в комсомол): Ёндон комсомолой суглаанда ходо ерэдэг байжа, бишье баһа комсомолдо ороһон байгаад, тэндэ ходо уулзадаг, хѳѳрэлдэдэг байгаабди (Ц. Дон); 4) баригдаха, тудаха, олзологдохо, байлгагдаха (попадаться, быть схваченным): Үбгэнэй харюу хэлээгүй байтар хоёр хахуулида баһал ялаагананууд орожо, тугаар һаяхан хаягдаһан загаһатай хахуули айхабтар томо, салигар эритэй һэлмэ хутагадал сурхай гаргаба (Ч. Цыдендамбаев); урьхада орохо ооһороор зангидажа бүтээһэн зангада тудаха (попадать в ловушку): Урьхада ороһон булгаяа абаха һэдэлгэнь гайтайгаар урагшагүйдѳѳ даа! (Д.-Д. Дугаров); гарта орохо а) абтаха, бии болохо, баригдаха, диилдэхэ (попадать в чьи-л. руки): Хүбүүнэй хүдэр гарта ороһон басаган ухаа мэдээгээ алдан, хоёр хүлѳѳ нэрэ һурагүй хүдэлгэн, һѳѳргѳѳ газарта бууха гэжэ оролдоно (Ц.-Ж. Жимбиев); б) шэлж. хүнһѳѳ дулдыдаха, хүнэй хэлэһэн соо байха, хүнэй мэдэлдэ байха (находиться в зависимости от кого-л.): Хатуухан гарта ороод орхиходоо, хэды һоргог һортогойшье һаа, морин һамган хоёр амаа мэдээд лэ орхидог юм даа (Х. Намсараев); в) хүнэй харууһанай болохо (нуждаться в уходе): шадалаа дууһажа, хүнэй гарта орохо; аманда орохо а) баригдаха (попасться кому-л. в пасть, руки): Айхабтар хурса шүдэтэй арьяатан шонын аманда ороод, бэлхүүһээрээ хүндэлэн зуугдаад байһан… (Ч. Цыдендамбаев); б) аюулда орохо, гайда дайрагдаха, буляагдаха (попасть в беду, подвергнуться опасности): – Манайшье сабшалан Бадмын аманда орожо һалаа, – гэжэ һанаа алдан һууна (Х. Намсараев); в) дуугардаг болохо, хэлэндэ орохо – нарай үхибүүн тухай (научиться говорить – о ребёнке): Бага хүбүүмнай гурбатайдаа аманда ороо; г) һанаанда ороһоноо бодожо үзэнгүй дуугарха (прийти в голову): Һогтошоод лэ, амандаа ороһон юумэ дуугаржа һууна гү даа! (Д. Эрдынеев); мүшхэбэридэ орохо мүрдүүлхэ, мушхуулха (подвергаться следствию, допросу, дознанию): Ямаршье гэм зэмэгүй аад, гэнтэ мүшхэбэридэ ороһон ябадалынь Доржын сэдьхэлэй хүндэ байдалые улам доройтуулна (Ч. Цыдендамбаев); 5) ямар нэгэн юумэндэ хамаарагдаха, харьяалагдаха, дайрагдаха, али нэгэн юумэнэй гү, али хүнэй ямар нэгэн шалтагаанһаа дулдыдажа, үгышье һаа нүлѳѳн доро орожо, элдэб байдалтай болохо, үгы байһанаа ямар нэгэ юумэтэй болохо (попадать под что-л., быть охваченным чем-л.); нүлѳѳндэ орохо хэн нэгэнэй мэдэлдэ байха, дулдыдаха (попадать под чьё-л. влияние): Мүнѳѳ үедэ, андалдаа-худалдаанай нүлѳѳндэ орожо, агаарай долгиндо гаража байдаг сагайнь хэмжүүр түлѳѳһэтэ, тиихэдээ эли бодо бага болонхой (Н. Шабаев); бүридхэлдэ орохо ямар нэгэ юумэнэй хуби болохо, харьяалагдаха, бүридүүлэгдэхэ (входить в состав): Харин Жэмбэнь тиихэдэ байгуулагдаһан балагад гүрэнэй бүридхэлдэ орожо, нютагай түлѳѳлэгшэдтэй суг хамта Шэтэ ошоод, атаман Семёновтой уулзаһан юм (В. Гармаев); усалда орохо гэнтэ муу ябадалай тохёолдохо (быть жертвой несчастного случая): Харин энэ усалда ороошо жолоошоной хэрэг ехэл жэгтэй шэнги байна (Б. Мунгонов); муухай юумэндэ орохо аягүй байдалтай болохо (попадать в неприятную ситуацию): Иимэ муухай юумэндэ ороод, тиигэжэ хэлэшэгүйгѳѳр баһуулаад ябахадань, би дээрэһээнь тэрэ дайсанайнгаа һамган боло гэһэн байгааб (Д. Эрдынеев); хулгайда орохо нюусаар абагдаха, хулуулгаха, хулгайлагдаха (быть украденным): Зэдэ, Борьёо, Тамча нютагуудаар үхэр, мориной хулгайда орохо тоогүй болоһониинь мэдээжэ ааб даа (Б. Санжин, Б. Дандарон); үридэ (гү, али ялада) орохо үри хэхэ (задолжать): Сэдэн Бабуевич иимэ алхам хээгүй, үридэ орохо гээшые үхэһэнтэй адляар тоолодог ха юм (Д. Эрдынеев); Адуунай ялада орожо, үгырһэнһѳѳм хойшо мэндэшэлэлдэхэеэ болёо (Д. Эрдынеев); ◊ гахайн ялада орохо барг. хэзээшье түлэжэ шадахагүй үритэй болохо (быть в неоткупном долгу): Тэргыень һандаагаад гахайн ялада орохош; үгэдэ орохо хэн нэгэнэй мэдэлэй болохо, үгыень дуулаха (подчиняться, повиноваться кому-л., слушаться кого-л.): Радна башата Нимын үгэдэ орожо, толгойгоо эрьен, хэлэһэн бүхэнииень эрхэгүй зүбшѳѳжэ ябана (Ц. Дон); мэхэдэ орохо мэхэлүүлхэ, зангада орохо (поддаваться обману, ≈ попадать на удочку): Энээнэй хэлэһээр болоходоо, эндэхи хальбангууд Бадма абгайн мэхэдэ орожо, уймар тэнэг тархияа одоол уһа уруу шиихаһан хүнүүд болохо байна (Х. Намсараев); хардалгада орохо хардуулха, гүрдүүлхэ (быть оклеветанным): Амин голтоёо сасуулжа, аяар тэрэ холын бэрхэтэй аян замда ябаад, тэрэнэйнгээ түлѳѳ һайн үгэ дуулахын орондо муухай хардалгада оробоб (Б. Санжин, Б. Дандарон); һэжэгтэ орохо этигэмжэгүй болохо, һэжэглэгдэхэ (попадать под подозрение): Нэгэ бага һаруул байгаа һаань, бултанай нюдэн дээрэ аймхайгаа харуулжа, һэжэгтэ орохо байгааб гэжэ тэрэ бэеэ зэмэлнэ (Д. Батожабай); гэм зэмэдэ орохо зэмэтэхэ, буруушаалтай юумэ хэхэ (провиниться): Халта алдуу эндүү гаргаа һаа, үгы гэбэл, бэеэ һула табяа һаа, гэм зэмэдэ орохо, түрмэ яамада хаюулаад, зобохын ехээр зобохо (С. Доржиев); туһада орохо туһатай болохо (приносить пользу): Һархайжа, туһада орожо эхилһэн намаяа абамни урмашан хаража, тархяа дэмы дэмы маажасагаан, энеэбхилэн һууха (Ц.-Д. Хамаев); архида орохо ехээр архи уудаг болохо (спиваться): Тиигээд эгээл һайн хүнтэеэ ниилэнгүй, энэ болотороо гансааран мунхижа ябахадаа, архида орожо байһан хүбүүгээ хайрлана (Ц.-Ж. Жимбиев); зоргондоо орохо бэеэ һула табиха, журамаа алдаха (распоясываться, распускаться): Жаргалдаа дашуурхаш дэмы, зоргондоо орожо хүхихэш дэмы (Оньһ. ү.); отондо орохо бухада орохо, боод болохо (становиться стельной): Түбхын түрүүн гэрэй хорёо горитойхоноор барижа, һаяшаг отондо ороһон эртэ түрэхэ гунжандаа дал бодхобод (Д. Эрдынеев); үнэн алдарта шажанда орохо Иисус Христосто шүтэдэг болохо (принимать православие): Тэдэнэй нэгэн, зайсан Согтуулай үнгэрхэдѳѳ һайн дураараа үнэн алдарта шажанда орожо, хэрээһэ зүүһэн аад, хари руу арилаа байна (Б. Санжин, Б. Дандарон); мэдээ орохо мэдээгээ алдаһанһаа гараха, һэгээ орохо (приходить в сознание, приходить в себя): Насаг мэдээ орожо эхилhэн басаганай хажууда hуугаад, эсэнгеэр энеэбхилэн, нюур шарайень алдангүй хараба (Г.-Д. Дамбаев); һэгээ (гү, али ухаа, солоохой) орохо бэеэ шангаар бариха, юумэ ойлгохо болохо, мэдээ орохо (опомниться, приходить в себя): Энэ бодолһоо досоом нэгэ бага һэгээ орожо, урматай гэшхэлбэб (С. Цырендоржиев); Теэд намар капитан Сукоевто хараалгаһанһаа хойшо гансата ухаа орожо, хамаг ажалда ябалсадаг болоһон юм (Ж. Тумунов); Сэмбэлэй солоохой ороходо, оршон тойрон хон-жэн болонхой, үнѳѳхи Баадха баяниие үдэшэлсэжэ ерэһэн хүбүүдшье үгы байба (М. Осодоев); ами орохо амидырха (оживать, приходить в себя): Тииhээр Хорло ами орожо, нюдэеэ аргаахан нээгээд, юунэй боложо байhыень ойлгожо ядаһан, hүлэмхихэн аад, уйдхартай харасаар тойрон зогсогшодые хараба (Г.-Д. Дамбаев); зориг орохо зүрхэтэй болохо, зүрхэлхэ (собираться с духом): Тиихэдэнь Түгэд зориг орожо, юрэдѳѳ, шиидхэжэрхижэ ядахаар юумэн үгы гэжэ һанаадхиба (М. Осодоев); зүрхэ орохо айхаа болихо, зоригтой болохо (перестать бояться): Нагаса эсэгынгээ эбэр дээрэ гарамсаараа зүрхэ орожо, арбагархан гараараа шэрүүн һахалыень эльбээд үзэнэ (С. Цырендоржиев); шадал (гү, али тэнхээ) орохо тэнхэхэ, тамиржаха, шадалтай болохо (крепнуть, обретать силу): Айхабтар ехээр эсэшэһэн аад, амаржа, шадал орожо байхада хүнэй бэе аятайхан мэдэрэлдэ абтадаг (Д. Эрдынеев); Үлэһэн мяхаяа эдижэ, нэгэ бага тэнхээ оробо (В. Гармаев); үнгэ орохо һайжарха, һайнаар харагдаха (приобретать хороший вид): Эрдэниин шулуун элэхэ бүреэ үнгэ ородог, эрэ хүн зобохо бүреэ шадал ородог юм (Оньһ. ү.); сүлѳѳ орохо забтай болохо, тухатай болохо (появляться – о свободном времени): Одоол сүлѳѳ ороһон шэнги болобошье, тэрэ урданайхидаал адли һуг харайн, ажал тээшээ яарабагүй (Д. Эрдынеев); 6) нэбтэрхэ, ямар нэгэн юумэ дабан гараха, хаалта бүхэлэлтэдэ тогтонгүй гараха (проникать; переходить): Тиихэтэйнь зэргэ ѳѳрынь хороһон урдахи бааза руу шааян-хүүен уһан орожо, бэлхүүһэсээ уһан болоодхибо (Б. Мунгонов); зүбшѳѳлгүйгѳѳр орохо табилгагүйгѳѳр, зүбшѳѳл абангүйгѳѳр нэбтэрхэ (проникать без разрешения): Ород гүрэнэй газар дээрэ зүбшѳѳлгүйгѳѳр ороһон хүнэй тархи таһа сабшадаг (Б. Санжин, Б. Дандарон); зүүдэндэ орохо зүүдэндэ харагдаха, үзэгдэхэ, ерэхэ (сниться): Ямар муухай энеэдэн үсэд нэтэрүүгээр дахажа, намнажа эхилбэб?! Богонихон болзорой хугасаа дотор гурбадахияа зүүдэндэнь орожо тамалба (Б. Мунгонов); һанаанда (гү, али толгойдо) орохо ухаанда хадуугдаха, һанагдаха (приходить на память, вспоминаться): Теэд юундэ гээшэб, һанаандам ходол Ган-Булад ороод һаладаггүй (Ц.-Д. Хамаев); Байжа байтараа, Шойнзоной толгойдо тэрэ үедэ Намсалай бэшэһэн ори гансахан бэшэгэй мүрнүүд ороно (З. Гомбожабай); ябагандаа орохо унаагүй үлэхэ, ябаган үлэхэ, ябагаар ябаха баатай болохо (стать пешим, остаться без транспорта): Гэнтэ тэрэ сарбуугайнгаа часые хараад, зүгѳѳргүй орой болоһыень мэдэбэ, теэд лэ ябагандаа ороһон хүн юун холо ошохо һэм даа (Ц.-Ж. Жимбиев); хүрьгэ орохо хүрьгэн болохо (стать зятем): Сагаадайтанда хүрьгэ орожо, аба эжынгээ дура гутааһан үеһѳѳ хойшо түрэлхидтѳѳ хандаагүй байгаа (Д. Эрдынеев); ондо орохо хуушан оной бэрхээшэлые дабажа гараха (вступить в новый год, преодолев холода и другие препятствия): Юрэдѳѳ, шэрхи боро амитад арайшье гэжэ ондо ороһон аад лэ, шэнэ гараһан ногоондо садаагүй, ёһоор тэнжээгүй юумэд ябана (Ц.-Ж. Жимбиев); 7) юумэнэй саана гаража, харагдахаяа болихо, үгы болохо, далда болохо (заходить, скрываться за чем-л., исчезать из поля зрения; закатываться – о небесных светилах): Орожо байһан наранай элшэ гэрэлһээ далайн нюруу алтан хашарһаар яларжа, жэжэхэн долгинуудай дүмүүхэн һэжэлээн доро гал улаан һэлмэнүүд иишэ тиишээ зуралзан байна (Б. Мунгонов); далда орохо харагдахаяа болихо, юумэнэй саана болохо (скрываться за чем-л., исчезать): Эгээл энэ үедэ Тогоошо гэдэргээ хаража, басага хэды даллаад, далда оролой (Д.-Д. Дугаров); газар доро орохо мүр сараагүйгѳѳр үгы болошохо (провалиться сквозь землю): Урдань һууһан хэдэн хүнэй тэрээн тээшэ эрьелдэн харахадань, досоонь бүришье аягүй, газар доро оромоор болошобо (С. Цырендоржиев); 8) эхилхэ, захалха, аһаха, болохо, ажалай ябасын хоорондохи забһарлал, мүн эдеэлхэ саг хэрэглэхэ (приступать к чему-л., начинать делать что-л., приниматься): Удангүй үдын эдеэлгэн боложо, хоёрдохи халаан оробо (Х. Намсараев); Эдэ хоёрой гэнтэ эльгэ хатахада, саана байһан Василий Васильевич гайхажа оробо (Ч. Цыдендамбаев); үбһэндэ орохо үбһэеэ сабшажа эхилхэ (приступать к сенокосу): Баруун-Удагантада үбһэндэ орохо, үбэлдѳѳ тэндээ байжа адуу хараха даабари үгэбэ гэнэ (Д. Эрдынеев); унтаридаа (гү, али унталгандаа) орохо унтахаяа орондоо хэбтэхэ (ложиться спать, отходить ко сну): Бэеэ барижа, хүбүүгээ эдеэлүүлээд, унтаридаа оробо (Ц.-Д. Хамаев); Үдэшэлэн унталгандаа ороод, Намсалай аяга шанагаяа угаахыень дуулажал хэбтэһэн хүм (З. Гомбожабай); добтолгодо орохо дайсанаа дарахын тула сэрэгэй урагшаа хүдэлхэ (приступать к атаке, переходить в наступление): Немецкэ танкнууд ѳѳһэдынгѳѳ самолёдуудай боомбодоһоной һүүлээр сэхэ добтолгодо ороо һэн (Ж. Тумунов); 9) ямар нэгэ юумэндэ шадабаритай, дүй дүршэлтэй болохо (осваивать какие-л. навыки): Ганса бэшэ үхибүүдые үзэгтэ һургаһан нагасаяа, эхэ эсэгэеэ гайхуулжа, Доржо түргѳѳр үзэгтэ оробо (Ч. Цыдендамбаев); хүлдэ орохо ябадаг болохо, ябажа һураха (начинать ходить – о ребёнке): Тэдэнэй дунда һая хүлдэ орохо дүтэлһэн Зориг хүбүүниинь һархагашан баяртайгаар хашхарха мүртѳѳ урдаһаань мүлхибэ (Д. Эрдынеев); эдеэндэ орохо юумэ муугаар эдидэг байгаад, һайнаар эдеэлжэ эхилхэ (начинать есть, появляться – об аппетите): Хотоодын үбшэнтэй хүнүүд нэгэн-хоёр зунай туршада энэ аршаан хүртэхэдѳѳ бараг болошодог, эдеэндэ муу һаа, эдеэндэ ородог һэн (Ц.-Д. Хамаев); 10) халдаха, дайраха, халдан дайраха, добтолхо (нападать): Унды-һунды орожо ябаһан дайсанай сэрэгшэдэй түрүүшын зариман унабашье, нюдэ нюургүй урагшаал дабхинад (Б. Санжин, Б. Дандарон); Яагаашьегүй намда энэшни юундэ оробо?; буу зэбсэгээр орохо буу зэбсэг хэрэглэн халдаха (совершать вооружённое нападение): Буу зэбсэгээр орожо, Түбэд зониие хюдахаһаань, гү, али Англиин туһа хүргэһэнэй түлѳѳ арадай зѳѳри хамажа үгэхэһѳѳ тэрэ айгаа бэшэ! (Д. Батожабай); 11) шудхаха, ниилэхэ (впадать – о водном объекте): Нуурта ороһон багахан аршаан булагай уһые үе мүсын үбшэнтэд халаажа ородог, эндэхи шабараар бэеэ жэгнэдэг заншалтай (Д.-Д. Дугаров); 12) бороо, саһанай унаха, һабирха (идти – об атмосферных осадках): Шэрбүү бороогой улам үдхэрэн орожо, уһа намирга болотороо нороошье һаа, Алёна хүхюутэй ябаба (Б. Шойдоков); Саһан орожо, ангууша Шоёной бүхы сэдьхэлынь тайга хада тээшэ таталдана (А. Ангархаев); 13) ерэхэ, хүрэхэ, болохо (наступать, приходить – напр. о времени года): Бэриеэ буулгаха гэһэн болзорнай газаа орожо ерэбэ (Х. Намсараев); Саһан ехэ, дулаан үбэл ороо; Намарай налгай һэрюун ороно (Х. Намсараев); гэгээ орохо үүр сайха (светать): Байн байтараа һайса гэгээ орохо тума тэрэ харлаашань хада хабсагай гэжэ элирбэ (С. Доржиев); 14) гаргашалагдаха, хэрэглэгдэхэ (расходоваться): Юун тиимэ ехэ бүд орохо һэм, ехэдээл һаа гушаад үлүүтэй метр болоно аабза (Х. Намсараев).