ОНГО(Н)

(н) 1. юум. н., бѳѳ 1) бѳѳ мүргэлэй дээдын бурхад, һүлдэ (дух-гений у шаманистов): – Онгодоо мүргэнэ гүш? – гэжэ бѳѳ шэрүүншэгээр һураад, алаг эреэнээр харасагааба (М. Осодоев); онго тэнгэри бѳѳ мүргэлтэнэй шүтѳѳн: онгон болон тэнгэринэр (шаманские божества, божки): Элдэб үнгын аяг гаргажа байжа, онго тэнгэриие дурдан бѳѳлэлдэнэ, баһа эшхэбтэр муухай дуунуудые дуулалдана (Х. Намсараев); онго заяанууд бѳѳгэй шүтэдэг һүнэһэ һүлдэнүүд (духи): Урдаһаамни угтажа байһан / Орон нютагайм эзэд / Сортоотой онгон заяанууд / Сугларһан хара зонууд / Сѳѳг, сѳѳг, сѳѳг! (Ц. Шагжин); онго орохо (гү, али оруулха) а) бѳѳ гү, али удаганда ямар нэгэн урда тээнь байһан бѳѳ удаганай һүнэһэнэй орожо, тэрэнэй түхэл абажа бѳѳлэхэ (входить в транс – о шамане во время камлания): Санда баян хэдэн залуушуулые дахуулһан Емельяновай харагдахадань урдань ерээд, хѳѳһэ буран сугахатаяа хамта жэгэндээрэн дэбхэржэ, онгоноо оруулһан бѳѳ мэтээр элдэб хараал адхажа эхилээ бэлэй (Д. Эрдынеев); б) шэлж. уур сухалаа хүрэхэ, элдэб зан харуулха, галзуурха дошхорхо, элдэбээр аашалха (бесноваться, безобразничать): – Үгы, энэм ямар онгоноо оруулжархёод хёморжо һууһан үбгэн бэ? (С. Цырендоржиев); 2) модоор, ангай арһаар болон һэеыгээр хэһэн онго тэнгэринэрэй хүнтэй адляар бүтээгдэһэн дүрэ, бѳѳ мүргэлтэнэй бурхан, һүлдэ-хүрэг. Онгонууд гол түлэб ехэ удха шанартай газар уһанай онгон-эзэн; үбгэ эсэгэнэрэй һүлдэ; наһа бараһан бѳѳгэй гү, али ангуушанай, сэрэгшын, загаһашанай һүнэһэн; элдэб аюул хорлолдо дайрагдажа, залуугаар наһа бараһан хүнэй һүнэһэн; тахигдадаг һүнэһэн гү, али бурхан; мүн ямар нэгэн тусгаар һүнэһэнэй дүрсэнүүд болон хубаарилагдажа илгардаг байгаа. Бурхадай болон hүнэhэдэй дүрсэнүүдые сан түмэрѳѳр, зэдээр, шабараар, hэеыгээр, арhаар, модоор, бүдѳѳр, нооhоор болон үhѳѳр хэдэг; эдэнь хүнэй дүрсэхэнүүд гү, али хүүхэлдэйнүүд байгаа. Ехэнхидээ хэрмэн, булган, үен, hолонго болон шандаганай арhанууд онгон болодог байгаа. Тиин дүрсэ онгонууд угаа олон болодог, хэды эзэн, заяан бииб, тэды онгонууд бии байгаа. Тэдэниие ехэнхидээ бѳѳ хүн хэдэг, тиин тэдэнээр арюудхагдадаг, амилуулагдадаг hэн. Онгодые бѳѳгэй туhаламжаар ходо «эдеэлүүлжэ», урмашуулжа байха ёhотой. Онгод хаана байдагhаа, хэндэ хабаатайhаа дулдыдан, хадын, үйлсын, гэрэй, мүн тон ѳѳрын, үбгэ hамган хоёрой, эхэнэрэй, гэр бүлын, хотоной, хотон нютагай гэжэ илгардаг байгаа. Онгод ямар бурхад болон hүнэhэдэй дүрсэнүүд болооб, тэрээнhээ дулдыдан адууhа малай, агнууриин, дарханай, эмнэлгэ аргын, гэр бүлын байдалай, наада зугаагай гэхэ мэтээр илгардаг байhан (онгон, изображение какого-л. божества, изготовлявшееся шаманом из дерева, шкурок животного или материи): Хоймор ханада үлгѳѳтэй онгоёо хуура татажа абаад, һѳѳргѳѳ аһан хабаараа гүйн ерэжэ, тэрэнээ бѳѳдэ һарбайгаад, иигэжэ хэлэбэ (М. Осодоев); табан хушуута онгон хэрмэн, булган, үен, hолонго болон шандаганай арhанууд (связка из пяти шкур); айл тосхоной онгод түнхижэ хэhэн хайрсаг гү, али сүүмхэ соо тус тосхоной үбэлжѳѳндэ дүтэ хада дээрэ гү, али бооридонь хадагалагдажа байдаг онгод. Тиимэ онгон бүхы тосхонойхидые харгалзажа байбашье, тэрэниие хүүлэжэ табиhан айлые хараха байгаа (улусно-общинные онгоны); гэр бүлын онгод эдэнь гэр бүлын бүхы талыень харгалзаха тула угаа олон болодог hэн. Бүлэ бүхэн табанhаа гуша хүрэтэр, харин зарим айл 50-60 онгонтой байгаа. Тэдэнээ гэрэйнгээ баруун урда талада үлгѳѳд байдаг hэн. Байд гээд лэ бѳѳе урижа, тэдэ олон онгодоо хүндэлүүлдэг байгаа (семейные онгоны); 2. тэмд. н., баруун бур. 1) нангин (священный): Һаглагар хушын мүшэрнүүдэй забһараар шара шубуунай үрѳѳһэн нюдѳѳрѳѳ шагааһандал, онгон шара һара ууртайгаар ёлойн гэтэнэ (Д.-Д. Дугаров); онгон морин онгонуудта зорюулагдаһан нангин морин (священный или посвященный онгонам конь): Алаг зээрдые онгон байһан юм гэжэ Дардай бѳѳ эжыдэм дэмы хэлээгүй ёһотой (М. Осодоев); 2) ойро хүрэгдѳѳгүй, хүн зоной ябаагүй, тунга (девственный, нетронутый); онгон хирбээ дайда аман зох. ойроо хүртѳѳгүй нангин газар дайда, тунга газар (девственные просторы).