НЮУСА

1. юум. н. далда юумэн, хүндэ харуулагдахагүй, мэдүүлэгдэхэгүй, дуулгагдахагүй юумэн (тайна, секрет): Нюусыешни гамтайгаар абажа, гансал зүрхэн соогоо хадагалжа, хэлэнэйнгээ үзүүрһээ хэзээдэшье табихагүй хүн бэзэб (Ц. Цырендоржиев); нюуса далда (гү, али далда) а) мэдэгдэхэ ёһогүй юумэн (тайны, тайна): Эгээл энэ шалтагаан дээрэһээ бидэ хоёрой хоорондо ямаршье нюуса нѳѳсэ гэжэ байхагүй (Б. Шойдоков); б) эли бэшэ, мэдэхээр бэшэ, хүндэ мэдэгдэхэгүй (тайный, секретный): Ямаршьеб даа нюуса далда һаналтай мэтээр харагдаа бэлэй (Ц. Шагжин); нюуса далдагүй эли, мэдэгдэхэ, үнэн сэхэ (открытый, откровенный); нюуса далдагүйгѳѳр элеэр, нюунгүйгѳѳр, бултанда мэдэгдэмээр (открыто, не тайно); нюуса нѳѳсэгүй а) эли, мэдэгдэһэн (открытый, откровенный); б) элеэр, бултанда мэдэгдэмээр (открыто, не тайно): Би шамда ѳѳрынгѳѳ ябадал нюуса нѳѳсэгүй хуу хѳѳрѳѳб, харин ши намда ѳѳр тухайдаа юушье хэлээгүй байнаш (Б. Санжин, Б. Дандарон); сэрэгэй нюуса гүрэнэй хэмжээнэй, сэрэгтэ хабаатай, олондо мэдүүлэгдэдэггүй юумэн (военная тайна): Минжурай шэхэндэ «сэрэгэй нюуса» гэһэн үгэ, шэхэнэй һиихэ мэтэ, үдэр бүри ханхинан байдаг (Ж. Тумунов); нюусаяа дэлгэхэ (гү, али нээхэ) хэндэшье хэлэдэггүй юумэеэ хѳѳрэжэ үгэхэ (открывать свою тайну): Теэд Холхой сухарижа шадабагүй, хэдэн олон жэл сээжэдээ хадагалһан нюусаяа дэлгэбэ (Д. Эрдынеев); Гансал хүбүүндээ нюусаа нээжэ, тэрэ алтатай жалгые бэлэглэхэ һэн хаш (А. Ангархаев); нюусые найдаха найдамтай хүндэ далда юумэеэ хэлэхэ, хубаалдаха (вверять тайну кому-л.); нюуса болгохо хэндэшье хэлэхэгүй (засекречивать); 2. тэмд. н. далда, эли бэшэ, мэдэхээр бэшэ, олдохогүй, хүндэ мэдэгдэхэгүй (тайный, секретный, конспиративный): Эдеэлхэеэ ошоходоо нюуса харгыгаар ошодог байһан юм (Ц.-Ж. Жимбиев); нюуса нэрэ далда нэрэ, ара нэрэ, бэеэ хүндэ мэдүүлхэгүйн тула ондоогоор ѳѳрыгѳѳ нэрлэһэн нэрэ (кличка, конспиративное имя, псевдоним): «Самандабадра» гэжэ литературна нюуса нэрээрээ гараа табинхай (Г. Туденов); нюуса уулзалга далдаар, хүндэ харагдангүй, мэдэгдэнгүй уулзалга (тайная встреча); нюуса байдал хуулиин зүбшѳѳлгүй, хууляар хоригдоһон, хууляар мүрдэгдэдэг ябадал (нелегальное положение): Би тэрэ гэһэнһээ хойшо нюуса байдалда орожо, мүнѳѳ хүрэтэр эндэ иимэ ажалтай байна гээшэб (Х. Намсараев); нюуса бэшэг нэрэеэ доронь табингүй ябуулһан бэшэг (анонимное письмо): Доржодо хэнэйшьеб эльгээһэн нюуса бэшэг тухай дуулажа, Таня һанаата болохо ёһотой байгаа (Ч. Цыдендамбаев); нюуса хаба шэди, эди шэди, юрын хүндэ байдаггүй элдэб шадабари (вошебство, тайные чары); нюуса убдис будд. эльбэ, эди шэди (магия); нюуса юумэн хүндэ мэдүүлхэгүй юумэн (секреты, тайны): Олон хэрэгтэ хэрэггүй үгэ гаража болоно гээд, би танда зарим нюуса юумын узуур удхынь хэлэжэ үгѳѳгүй һэм (Г. Цыдынжапов); нюуса тэмдэг ямар нэгэ юумэ эхилхын тула хэдэн хүнэй хоорондоо хэлсэhэн тэмдэг (тайный знак): Мүнѳѳ үглѳѳгүүр городһоо гараха, ой руу ошохо тухай тон нюуса тэмдэг «таабайһаа» абаа (Б. Шойдоков); нюуса мэдэрэл хэндэшье хэлэгдээгүй, мэдэгдээгүй мэдэрэл (потаённое чувство): Минии нюуса мэдэрэлэй шагта мултаржа, сээжэ зүрхэндэм хүсэтэ долгин булгилан байна (Ц.-Д. Хамаев); нюуса хорон мэдэгдэнгүй хорлолго, ямар нэгэн аргаар хоро эдюулэлгэ (козни); нюуса бэе шэлж. бэлгэ эрхэтэн (половой орган): Тиихэдэнь нюсэгэн зурагар нюуса бэенүүдынь эшэгүүригүйгѳѳр улагад ялагад гэлдэнэ (Н. Очиров); нюуса газар хатуу эд хадагалдаг, хүндэ мэдэгдэхэгүй далда газар (тайник): Боро хараанаар Шойнён нюуса газартаа ошожо, хоёр винтовко асарба (В. Гармаев); нюуса дараан (гү, али булаша) хүндэ мэдүүлэнгүй нюуһан, газарта булаһан хатуу эд: алтан, мүнгэн г.м. (заветный клад): Мүнѳѳ тэдэ нюуса дараамни олдошобо ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев); Нюуса булаша олоо һаа, абахаһаа урид «минии болобош» гэжэ модоор тоншохо ёһотой гэжэ буряад зон хэлсэдэг; нюуса голосовани хүндэ харуулангүй дуугаа үгэлгэ (тайное голосование); нюуса һунгалта олондо мэдээжэ бэшэ һунгалта (тайные выборы); нюуса суглаан нэгэн һаналтанай суглаан, нүгѳѳдэ ондоо үзэлтэнһѳѳ нюужа үнгэргэдэг суглаан (конспиративное собрание): Мэнэ һаяхан Далай ламын нюуса суглаан дээрэ Туваан хамба зүгѳѳргүй дүтэрхыгѳѳр энээн тухай хэлэбэшье, бодото зорилгыень үшѳѳшье таагаагүй һэн (Д. Батожабай); нюуса эмхи саагуур, далда, хүндэ мэдэгдүүлхэгүй хэрэг эрхилдэг эмхи, газар (подпольная организация); нюуса ажал хэхэ нэгэн һаналтанай ажал далдаар ябуулха, хүнүүдые эмхидхэхэ (вести подпольную работу); нюуса полици бэеэ мэдүүлэнгүй ажалаа ябуулдаг, тагнадаг полициин ажалшад (тайная полиция); нюуса уулзалгын байра (гү, али гэр) далда хэрэгээ хэлсэдэг газар, урид хэлсэһээрээ болзолдодог, хүнэй нюдэнһѳѳ холо байдаг газар (явочная или конспиративная квартира): Нэгэ үдэшэ Фёдор Васильевич Гаврюшые дахуулаад, мүнѳѳхи нюуса гэртээ ошобо (Х. Намсараев); ○ далда гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.