НЮУР

1. юум. н. 1) хүнэй толгойн урда тала, магнайһаа эхилээд доодо үргэнэй заха хүрэтэрхи хуби, шарай (лицо): Һаял бодото түхэлѳѳ оложо байһан гонзогоршог хүрин нюурынь үшѳѳл гүлмэр түхэлтэй аад, хатуу зоригтой, даруу зантай хүнэй шэнжэ үзэгдүүлнэ (Д.-Д. Дугаров); нюур аман (гү, али шарай) шэг шарай, түхэл шарай (лицо, физиономия): Шугын заха гаратараа бургааһанда нюур амаа зада сохюулжа, арай шамай гэжэ морёо татаад, ганзагаһаа буугаа һугалжа, эмээлһээ һүрэжэ буубаб (С. Доржиев); нюур шарайгаар сэбэр басаган; марнагар нюур бааза, барбигар нюур, сэбэр бэшэ шарай (грубое лицо, морда); молһогор нюур сэбэр бэшэ шарай (рыло – о лице); мээрэгэр нюур барьягар, барбагар нюур, даншье һаа түхэлгүй муухай нюур (морда); нюураа будаха ѳѳрынгѳѳ нюур элдэб будадаг юумэ түрхижэ гоёохо (гримироваться): Теэд Мархансай шэрээр зураг зуража шадахагүй, нюураа будаад үхибүүдые айлгаха, хүгшэдые сошоохоһоо бэшые мэдэхэгүй, уушхан мохоо хүбүүн ябаа (Ч. Цыдендамбаев); нюураа сагаадаха нюуртаа пудра түрхихэ (пудриться): Сценэ дээрэ гарахынгаа урда концертдэ хабаадагшад нюураа сагаадабад, нидхэеэ будабад; нюур гараа угааха эгээ ехээр муухай болодог нюур болон гараа уһаар сэбэр болгохо (умываться): Модо дэбдигдээгүй, миин газараараа байһан шала дээрэ уһаа гоожуулан, Иондзын-Римбочэ нюур гараа угаажа захалба (Д. Батожабай); нюур нюураа харалсаха бэе бэеэ харалсаха (смотреть друг другу в лицо): Халуун зүрхэеэ ниилүүлжэ, хуби заяагаа наһан соогоо нэгэдүүлхэ гэһэн хоёрто нюур нюураа харалсахаһаа, нугархай илдам үгэнүүдые андалдахаһаа һайхан юумэн хаана байхаб даа (Б. Мунгонов); нюуртань хэлэхэ ѳѳртэнь хэлэхэ (говорить в лицо или глаза): Хэрбээ хэн нэгэнэй зэмэтэй һаа, нюргандань бэшэ, нюуртань хэлэхэ ёһотой (Ч. Цыдендамбаев); нюур таниха хүниие энэ гэжэ танихаһаа бэшэ, дүтэ танил бэшэ байха (внешне узнавать человека): Заримамнай бэе бэеэ нюур танихагүй байбашье, ѳѳһэдынгѳѳ номуудаар мэдэлсэнэбди (Ц.-Ж. Жимбиев); нюураа шараха нюураараа гал (түүдэг) руу хараад байха (греться, стоя лицом к костру); хуурмаг нюур үнэнхэ бэшэ, худал шарай харуулалга, наахануураа һайн болохые хүсэһэн шарай (личина); бодото нюурые элирүүлхэ үнэн нюур элирүүлхэ, тодорхойлхо (раскрывать подлинное лицо); нюур (шарай) хараха а) нюур руу хараха (смотреть в лицо): Гайхаһан Гомбо юушье дуугарангүй, нэгэ агрономой нюур хаража, нэгэ Должоной нюур хаража байба (Ц. Дон); б) шэлж. билдагуушалха (быть пристрастным, лицемерить): Мүн хүнэй нюур шарай харадаггүй, ямаршье яһатан, хэншье хадань тоомжотой уринаар хандадаг зантайһаа гадна бэрхэ дипломат байһан юм (Б. Санжин, Б. Дандарон); нюур (шарай) сахиха а) ямар нэгэн хүнтэй хѳѳрэлдэхэдѳѳ, тэрэ хүнэйнгѳѳ гурим хараада абаха (считаться с личностью); б) һайшуулда һайнаар, доро хараһандаа муугаар хандаха (лицемерить): Намда үнэн сэхэ, нюур шарай сахидаггүй, һанаһанаа балшыса хэлэдэг хүн хэрэгтэй (Ц. Шагжин); нюур харангүйгѳѳр (гү, али сахингүйгѳѳр) бултанда адляар, нэгэ жэгдээр, илгангүйгѳѳр (не взирая на лица, не считаясь с личностью); нюур харадаг (гү, али сахидаг) хүн һайшуулда доро унадаг хүн, билдагууша хүн, хүндэ эзэлһэн һууряарнь, алдар нэрээрнь сэгнэжэ хандадаг хүн, дээдэ тээнь байһан хүндэ һаймһардаг, доодо тээнь байһан хүниие доро харадаг хүн (лицемер, ханжа): Нюур харадаг хүн болонхаар, хэндэшье үгэнгүй ябаһамни холо дээрэ (С. Цырендоржиев); нюур харалга (гү, али сахилга) һаймһаралга, билдагуушалга, мууда тоолоһоноо нюдэлэлгэ, саагуур һанаагаа нюулга, нялуун хара сэдьхэл, дээгүүр зондо һаймһаралга (лицемерие, пристрастие, несправедливое отношение); нюур харанги далда һанал хараалһан, сэхэ бүхэеэ хэлэдэггүй (пристрастный); нюур харангяар далда һаналаа хүсэлдүүлхэеэ оролдонгёор (пристрастно); нюур сахиһан энеэбхилгэ наахануураа миһэрэлгэ (лицемерная улыбка); ◊ нюураа алдаха һэшхэлээ алдаха, эшэхэ нюургүй болохо (терять совесть); нюураа халаха эшхэбтэр байдалда орохо, нюураа улайха, аягүй байдалда орохо, бэеэ хэхэ газараа оложо ядаха (стесняться, конфузиться); нюуртаа нохойн даахи ургуулhан, нюуртаа үһэ ургашаһан, нюуртаа шабааһа түрхиһэн эшэгүүритэй, эшэхэ нюургүй, һэнгэргүй (бесстыжий, бессовестный): Нюуртаа нохойн даахи ургуулhан хүн. Yдэшэ бүри намда аhалдажа, амар заяа үзүүлээгүй (Б. Ябжанов); – Оройдоо нюуртаа үhэ ургашаhан, эшэхэ гайхахагүй үхин байшоо, – гэжэ Булад дээрэ тонгойhон Жамбал хэлэбэ (Ц. Галанов); – Эшэхэ нюургүй, нюуртаа шабааhа түрхиhэн үлэгшэн даhаа! (С. Цырендоржиев); нюур зузаан эшэхэгүй, эшэхэ нюургүй (бесстыдный, беззастенчивый); нюураашье харуулхагүй харагдахагүй, бэеэрээ ерэхэгүй (≈ глаз не казать): Хахад жэл соо эдэ хонишодтой суглаашье хэхэһээ байха, нюураашье харуулаагүй ха юм (О. Нурбаев); нюураа үзүүлхэ нюураараа уулзаха, нюураа харуулха (встречаться, показываться): Түрэл түтимдѳѳ, аша гушанартаа нюураа үзүүлыт (Б. Мунгонов); хүн зоной (гү, али бултанай, бүгэдын) нюур дээрэ бүхы зоной урда (на глазах у всех): Тиимэ хадаа хүн зоной нюур дээрэ ѳѳрынгѳѳ адуушан Аюурые дуудан асаржа, Дагбые бэедээ абаад, адуушан болгожо һургаха гэжэ захирба (Ц. Шагжин); Мүнѳѳ эндэ та бүгэдын нюур дээрэ намда тон эшэгүүритэй ябадал тохёолдобо (Х. Намсараев); Ажалдаа гараагүй үбһэшэдые түрүүлэгшэ бултанай нюур дээрэ шүүмжэлбэ; 2) хүн, хуби хүн, илгаатай хүн (человек, личность): Эндэ хадаа хамтын хэрэг бүтээлгэдэ һонирхолтой районой ажаһуугшад болон бусад нюурнууд оролсожо, ажалай талаар гү, али мүнгѳѳрѳѳ хабаадаха эрилтэтэй (runews24.ru); нюурай үнэмшэлгэ энэ хүн үнэхѳѳр, мүн гэһэн тамгатай саарһан (удостоверение личности); зонхилхы нюурнууд хүтэлбэрилхы хүнүүд (правящие круги); түүхэдэ эли нюур түүхэдэ ороһон хүн (историческая личность): Хори буряадай галзууд омогой зайһан Бадан Турахиин хадаа түүхэдэ эли болоһон нюур юм; тушаалта нюур ямар нэгэн тушаал эзэлһэн, дааһан хүн (должностное лицо): Түбшэ хадаа аба хайдагай хоёр талые нэгэдхэн бариха тушаалта нюур (Б. Санжин, Б. Дандарон); хабаадаха нюурнууд зүжэг болон бэшэшье жанрнуудта элдэб хүнэй образуудые наадаха хүнүүд, эрхэтэд (действующие лица); хуулиин нюур эрхэтэнэй хуулиин субъект (физическое лицо): хубиин нюурнуудай олзо оршын татабари; нюур дайраха ямар нэгэн хүниие шүүмжэлхэ (задевать личность); нюур дайраһан шүүмжэлэл тодорхой нюурта хандуулагдаһан шүүмжэлэл (заушательская критика); 3) юумэнэй үбэр тала, гоё, үнгэлѳѳтэй тала (лицевая сторона, фасад): Шэшэржэ байһан галай дүлэн соо шэрэм ханзын нюурта байгаа суургын һэнжэ уруу лоомой зэргэ түмэр багтаажа ядашоод байһан Ван-Түмэр … гэдэргээ унан, ута түмэрэй үзүүрһээ угзаржархиба (Д. Батожабай); гэрэй нюур гэрэй үйлсэ руу хараһан талань (фасад дома); дэрын нюур буряад дэрын мүнгэн табуудаар, утаһаар гоёогдоһон талань (лицевая сторона подголовника); дүшын нюур дээрэнь дабтаха түмэрѳѳ табидаг дүшын дээдэ талань (поверхность наковальни); эмээлэй урда нюур буряад эмээлэй урда бүүргын малаабшатай урда тала (передняя сторона луки седла); 4) номой хуудаһанай үрѳѳһэн талань (страница): Доржо иимэ бишыхан зохёолой, номой ганса нюур дээрэ бэшэгдэһэн басниин, иимэ гүнзэгы удхые онсо ухаа бодолдоо мэдэрбэ (Ч. Цыдендамбаев); 5) хэлэ шэнж. хѳѳрэлдѳѳндэ хабаадажа байһан зонуудые грамматическа талаар тэмдэглэлгэ: хэлэжэ байһан хүн – нэгэдэхи нюур, шагнажа байһан хүн – хоёрдохи нюур, дурдагдажа байһан хүн – гурбадахи нюур (лицо: 1-е, 2-е, 3-е): нэгэдэхи нюурай түлѳѳнэй үгэ; 2. тэмд. н. үбэр, урда (лицевой): Дүшын наадахи нюур талада урлагдаһан заншалта һүлдэ тэмдэг айхабтар ехэ удха шанартай (С. Ринчинов); номой нюур тала номой гадарай урда талань (передняя часть обложки): Номой нюур талада залаата ногоогоо хиисхүүлһэн дайдада далияа һэбижэ, мэнэ мэнэ ниидэхэеэ зэһэжэ байһан дун сагаан хун шубуун зураатай (Б.-М. Жигжитов).