НЮСЭГЭН

1. тэмд. н. 1) юушье үмдѳѳгүй, бэеын али нэгэ хубида үмдэһэн хубсаһагүй, салдан, салдаган (голый, нагой): Шала дээгүүр нюсэгэн хүүгэд, гэрэй дунда ехэ нохой хэбтэнэ (Ч. Цыдендамбаев); нюсэгэ шабган, шараа (гү, али шарбаа) нюсэгэн ямаршье хубсаһагүй (совершенно голый): Гэрнүүдэй дундуур нюсэгэ шабган үхибүүд гүйлдэнэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); Орон гэһээнь һамганиинь танигдаагүй нэгэ зантагар хүнтэй шараа нюсэгэн юумэ унтажа хэбтээ (С. Цырендоржиев); Тиихэдэнь тэндэ шарбаа нюсэгэн байһан гоё һэйхан бэетэй залуу эхэнэр ухаа мэдээ алдан, хоёр гараараа энэ тэрэ юумэеэ халхалжа ядан байтараа, таз соогоо һуушаба (Ц.-Ж. Жимбиев); тархи (гү, али толгой) нюсэгэн малгайгүй, тархидаа юумэ үмдѳѳгүй (с непокрытой головой): Хэрэлсы дээрээ тархи нюсэгэн, халимдар самсаараа зогсоhон Лодон Хорлын эрьежэ харахыень хүлеэнэ (Г.-Д. Дамбаев); Улаан орхимжо зүүһэн, толгой нюсэгэн хубараг тэмээнэй хүзүүндэ шагтагалаатай заахан хэнгэрэг нэгэ жэгдэхэнээр сохижо эхилбэ (Д. Батожабай); хүл нюсэгэн гуталгүй, хүлдѳѳ юумэ үмдѳѳгүй (босой, босоногий): Доржо энэ хүл нюсэгэн эхэнэрэй алтарма һайхан гэзэгые, эрэ хүнэй сарбуу шэнги бүдүүн сарбуутай гарые, дун сагаан шүдэдые адаглан харана (Ч. Цыдендамбаев); гар нюсэгэн бээлэйгүй, гартаа юумэ үмдѳѳгүй (без варежек): Оюунын валенкаяа углажа байхыень хараад, тэрэнэй гар нюсэгэн ябаһыень мэдэжэ, Булад залд гэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); нюсэгэн бэе салдаган, хубсаһагүй бэе (голое тело): – Уһанай бусалтар бодоогүй хэбтэбэлтнай, хүйтэн уһа нюсэгэн бэедэтнай адхажархихаб, – гэжэ бригадир занана (С. Цырендоржиев); ◊ нюсэгэн нюур(та) далдагүй сэхынь, үнэниинь, үнэн сэхээр (совершенно откровенно): Арсалан, үнэн һаань үнэн гээд хэлэ, худал һаань – худал гээд хэлэ. Нюсэгэн нюурта далдагүй, тэрэ хоёрой нэгыень ѳѳрэһѳѳшни дуулаха дуратайб (Н. Балдано); 2) юумээр хушагдаагүй, хооһон, халзан, үһэгүй, ой хүбшэгүй, мэлигэр (ничем не покрытый, лысый, безлесный): Тэрэнь аадар бороодо амигүй бэеэ угаалгаһан, ялагар хүхэ болошоһон нюсэгэн шулуун (Ц.-Ж. Жимбиев); Удангүй зүүн, баруун тээшээ адаряатан гонзойһон мантан ехэ мундаргын шулуулиг нюсэгэн ара мэлиижэ харагдаба (Б. Мунгонов); 3) хуулагдаһан, шулагдаһан, сэбэрлэгдэһэн (ободранный, очищенный): Газаань нюсэгэн болотор ялтажархиһан нэгэ монсогор түлеэн, зайдан хүхэ шарга, баһа тэндэ буладаа хүрэтэр саһанда дарагдашаһан хаһаг зайдан тэргэ харагдана (Х. Намсараев); 4) шэлж. ядуу, үгытэй, зѳѳригүй (нищий, бедный): Нүхэн хара Сибирь тээшээ гэдэргээшье харангүй тонилхоһоо түрүүн минии таряашадые табюулжа, намайе нюсэгэн болгохо хүсэлтэй гү? (Ч. Цыдендамбаев); 2. наречи 1) салдагаар, хубсаһагүйгѳѳр, юушье үмдэнгүйгѳѳр (голышом, нагишом): Хээрын һалхи наранда ходол нюсэгэн ябадаг хүлнүүдтэнь юу һайн байхаб – үенүүдээрээ яншана, жэбжэгэнэнэ (С. Цырендоржиев); 2) шэлж. юушьегүйгѳѳр, зѳѳригүйгѳѳр (в нищете): Гэтэр хэдэн зуу мянган үнэн сэхэ хара зон тоогүй олон хубалза ламанарта мэхэлэгдэн, оршолон зоболонгой дайрабал, һүүлшынгээ зѳѳри дасанда үргѳѳд, баяд ноёдто мүлжэгдэжэ, наһа үеэрээ нюсэгэн ябадаг ха юм! (Д. Батожабай).