НАЙМА(Н)

(Н) 1. тоог. н., тоол. 1) долооной удаа ябадаг тоо, долоонһоо нэгэ тоогоор ехэ аад, юһэнһѳѳ нэгэ тоогоор бага (восемь): Зүүн зүгтэ аяар холын бараан хүхэ шэлын оройгоор үглѳѳнэй наран һаял бултайжа, найман майханай оройнуудые гэрэлтүүлнэ (Д.-Д. Дугаров); найман зуун найма дахин зууе дабтаһан (восемьсот): Долоо-Нуурта найман зуун пүүд сад үгэжэ шудхуулаад, хамаг бэеыень алта шаража гоёоһон асари томо бурханай урда Аламжа гараа наманшалан, гурба дахин мүргэбэ (Д. Батожабай); найман зуун жэлэй ой байгуулагдаһаар найман зуун жэл болоһоной найр (восьмисотлетие); найман жэлэй найман жэлэй хугасаатай, найман жэл соо үргэлжэлдэг (восьмилетний): Дора басаган 1952 ондо Закулейн долоон жэлэй һургуулида ороһон, саашадаа Усть-Ордын найман жэлэй һургуулиин шаби болоһон (Д. Цыбенова); найман наһатай найма наһа гүйсэһэн (восьмилетний): Найман ханатай балгааһа нам газарта тодхохо, найман наһатай хубүү ном сударта һургаха (Оньһ. ү.); найман һаратай (гү, али һарын) бии болоһоор найман һара болоһон (восьмимесячный): эхэһээ гараһаар найман һаратай үхибүүн; найман һаратан хээлидэ бии болоһоор найман һара болоод дутуу гараһан үхибүүд (восьмимесячные младенцы, родившиеся недоношенными, через восемь месяцев после зачатия): найман һаратаниие ямбалан харууһалалга; найман сагай а) найман сагта ерэдэг, ябадаг, буудаг (восьмичасовой): найман часай автобус; б) найман саг үргэлжэлдэг найман часай хүдэлмэриин үдэр; найма дахин а) найма удаа (восемь раз): 1959–1981 он болотор найма дахин гүйсэдхэхэ комитедэй депутадаар, хоер дахин аймагай депутат болоhон байна (selorodnoe.ru); б) найма дахин ехэ гү, али бага (в восемь раз): Баян хүршэтнай танайхиһаа найма дахин олон хонитой (Ч. Цыдендамбаев); найман үнгын найман элдэб үнгэтэй (восьмицветный): Нарhан үбһѳѳр анхилһан, / Найман үнгын сэсэгээр бүрхѳѳһэн, / Намжар һайхан нютагтаа / Наһа наһалжа, / Ная ерэ хүрэтэрѳѳ / Налайжа һуухамнай болтогой! (Yреэлһээ); найман ханатай найман ханаһаа бүридэһэн (восьмистенный): Бадууха хэды гажаранги ябабашье, найман ханатай налшагар гэрэй газаа байһан будагтай ханзын хажууда тогтобо (Б. Санжин, Б. Дандарон); найман байратай зосоогоо найман байра багтааһан (восьмиквартирный): найман байратай гэр; найман булантай бэедэнь найман булан байдаг (восьмиугольный); найман буланта найман булантай юумэн (восьмиугольник); найман талатай найман ѳѳдѳѳ бодоһон талатай (восьмигранный); найман хабтагар талата найман хабтагар зүйлһѳѳ бүридэһэн геометрическэ бэе (восьмигранник, геометрическое тело, имеющее восемь плоских граней); найман һомотой зосоогоо нэгэ доро найман һомо багтаадаг (восьмизарядный); найман нюдэтэ найман адли юумэтэй, толбо, тэмдэг, нүхэн, шэл г.м. (содержащий восемь одинаковых единиц, восьмиединичный): найман нюдэтэй хаарта; найман гэзэгэ нариихан гүрэмэл найма тоотой гэзэгэнүүд (восемь косичек): Урдань буряад заншалаар 14–18 наһанай басагад зургаанһаа найма хүрэтэр гэзэгэ гүрэдэг байһан; найман ехэ тэнгэри будд. мүнѳѳ Энэдхэгтэхи гол шажан бологшо индуизмын найман бурхад. Эдэ ехэ бурхадынь гэбэл: Шива, Индра, Брахма, Вишну, Камидева, Ганеша, Вингириди, Садмуханумира гэдэгүүд юм (восемь больших тэнгри-божеств); найман бодисада будд. Монгол, Буряад гэхэ зэргын Энэдхэгһээ хойшо оршодог оронуудта дэлгэрһэн буддын шажантанай шүтэдэг гол бодисаданарынь гэбэл, Арьяа-Баала (Авалокитешвара), Манжашэри (Манжушри), Базарбаани (Ваджрапани), Майдари (Майтерея), Кшитагарбха, Сарваниванара, Самандабадар (Самантабхадра), Акашегарбха гэгшэд мүн (восемь бохисаттв); найман шатата зам будд. сансарһаа мултаран, зоболонһоо сүлѳѳрхэ найман шатанууд. Нэгэ талаһаа дан ехээр бэеэ тамалха зобоохогүй, нүгѳѳ талаһаа, ташаяаха, хурисахын хүсэлэндэ абтангүй, жаргалда дашуурангүй дундуурхи зам баримталха ёһотой гэнэ. Тиихэдээ энэнь 8 шата гэхэ гү, али алхамһаа бүридэдэг гэбэл: зүбѳѳр ойлголго, зүб эрмэлзэл, зүб бодол, зүб хэлэлгэ, зүб үйлэ, зүбѳѳр ажаһуулга, зүб оролдолго, ухаагаа зүбѳѳр гулидхан шэглүүлгэ болоно. Шата бүхэниинь мүн лэ ѳѳрын тайлбаритай (восьмеричный или срединный путь, ведущий к нирване); найман гэшэгүүдтэ санаар (санваар) будд. найман сахил. Найман санаар сахиха гээшэ алахагүй, хулгайлхагүй, буруу хурисал үйлэдэхэгүй, худал үгэ хэлэхэгүй, архи уухагүй, һүниин сагта эдеэлхэгүй, үндэр юумэн дээрэ һуухагүй, зохидгүй шэмэг хэрэглэхэгүй. Хүн бүхэн энэ найман санваарые үдэр бүри сахижа ябабал, хойто наһандаа һайн түрэл олохо (восьмизаповедный обет); найман аймаг тэригүүтэн будд. бурханай урда табигдадаг тахилай 8 зүйл. Эдэнь гэбэл: зула, хүжэ, арюудхаха уһан, хүртэхэ уһан – аршаан, «дурма» гэжэ нэрэтэй үргэлэй талхан, эдеэн, хүгжэм, сэсэг. Хүгжэм гээшэ нюдѳѳрѳѳ хараха аргагүй зүйл хадань, сэдьхэл һанаагаараа үргэдэг (восемь жертв, приношение богам, состоящее из 8 компонентов); найман зоболон будд. хүнүүдтэ, амиды амитадта ушардаг найман зоболон ядарал. Эдэнь гэбэл, түрэхын зоболон, үтэлхын зоболон, үбдэхын зоболон, үхэхын зоболон; амараг бэшэтэй ушархын зоболон, хүсэһэнѳѳ бэдэржэ олохогүйн зоболон, һанаанда таараагүй юумые орхихын аргагүйн зоболон, амараг нүхэртэеэ хахасахын зоболон (восемь мучений); Найман гэгээн будд. Бурхан багшын анханда ѳѳрын айладаһан номой нэгэн гэһэн домогтой. Үхибүүнэй арбан хоёр наһа гүйсэжэ жэлээ оруулхадань, «Найман гэгээн» уншуулхые дасанда захидаг. Гадна ужаг үбшэнтэндэ айладхахада һайн гэдэг. «Найман гэгээн» гээшэ гурба мянган юртэмсын, мүн газар дээрэ ба доронь байгаа амитадые эбигээжэ, үлзы хутагай сог бадархын үргэл табиһан ном юм («Найман гэгээн», восемь гэгэнов-святых хубилганов-перерожденцев, молитвенник); 2. наречиин удхаар хэрэгл. 1) олон, тоогүй олон (много); найман хүлтэй саһан абаахай саһан, арбагар саһан (снег, идущий пушистыми хлопьями); 2) найма дахин, найма удаа (восемь раз); найман тээшээ хэдэн тээшээ (во все стороны): Автобуснайшье город соо орошонхой, үйлсын уһан байнал гэжэ һаршаганаса, бүхы найман зүг тээшэнь сагаалхиса шэдүүлэн гүйлгэжэл ябаба (А. Жамбалдоржиев); дүрбэн зүг, найман шэгһээ (гү, али зубхисһаа) хаана хаанаһаань, бүхы тээһээнь (со всех сторон и со всех концов): Сукоев дүрбэн зүг, найман зубхисһаа янза янзын хартаабхаар толгойгоо шэдүүлһэндэл, һалд гэшэбэ (Ж. Тумунов); дүрбэн зүг, найман хизаар тээшэ (гү, али худар) али бүхы зүг тээшэ (во все стороны): Баазаһаань модо шахуу холошье һаань, далан мянган хэмхэрдэһэнүүдынь дүрбэн зүг, найман хизаар худар эшхэрэлдэһээр тарана хэбэртэй (Б. Шойдоков); найман хормой болошоһон ехээр үмхирэн хахаржа, олон хуби болошоһон (весь рваный): Тиигэһээр байтар саанаһаань буруу тээшээ унаһан дэлһэтэй бүдүүн шарга мори хүтэлһэн, найман хормой болошоһон натагар оодон тэрлигтэй, хүл нюсэгэн зүдэрүү багашаг хүбүүн … намнажархина (Х. Намсараев); 3. юум. нэрын удхаар хэрэгл. 1) һарын наймадахи үдэр (восьмое число месяца): Январиин найманай үдэшэ хэһэн нэгэ хэһэг брынзэ соотнай мүн тиимэ хорон байгаа гэжэ тодоруулһан байна (Ц. Дон); Мартын найман Эхэнэрэй уласхоорондын һайндэр (Восьмое марта): Мартын найманай һайндэртэ нэрэһэниинь үлэһэн байгаа алтай гэжэ бѳѳ сэдьхэбэшье, баясаһанаа мэдүүлхэгүйе оролдоно (М. Осодоев); 2) үдэрэй сагай тоо (восемь часов – о времени): Үглѳѳнэй найма болоод байхада, булта бэлэн болоһон байжа, яаран хүхин ябажа, түмэр замай станци дээрэ хүрэжэ ерэбэд (Ц. Дон); найма хахад найман час гушан минута (полдевятого): Найма хахадта хонхо жэнгиржэ, коридор соогуур үхибүүдэй шууялдаха, энеэлдэхэ замхадаг (К. Цыденов).