МҮР I

юум. н. 1) ямар нэгэ нюруу дээрэ үлэһэн юумэнэй (хүн, амитанай хүл г.м.) сараа (след): Шархатаһан бодон гахайн шуһа сэсэрүүлэн, баруун талаһаань гүйжэ ерэһэн мүр аржыжа байна (Ц. Номтоев); Дугар мотоциклын мүр хараһаар фашистнууд байгаа ёһотой гэжэ шэбшээд, нэгэн хадань анхаралаа хандуулбагүй (Б. Шойдоков); мүр ула (гү, али сараа) ямар нэгэ нюруу дээрэ үлэһэн юумэнэй (хүн, амитанай хүл г.м.) сараа (следы): Һүниндѳѳ һѳѳм зузаан саһан орожо, партизануудай мүр ула унхидан таниха арга шадалые таһалдуулаа (Б. Шойдоков); Ногоото дэлхэй дээрэ миинтэ ябаагүй, ѳѳрын мүр сараа үлѳѳгѳѳ гээшэлди (М. Осодоев); мүр сараагүй юушье үлдэнгүй, орогүй, мүр һураггүйгѳѳр (никакого следа, бесследно): Гурбан үдэрэй үнгэрхэдэ, аали номгон байдал дахинаа түбхинэжэ, мүр сараагүй үгы болоһон Сэмбэлые хэн нэгэн шаналан дурдажа, һанаа алдаа бэлэй (М. Осодоев); мүр хайха мүшхэхэ, гэтэхэ (искать по следу, выслеживать): Эсэгынгээ буу ара нюргандаа үргэлжэ, ѳѳрынгѳѳ зэбсэг жадалан баряад, заримдаа гүлгэн мэтээр гэгэн байжа, саһаар нюураа аршан байжа баабгайн хүйтэн мүр хайжа эхилбэ (С. Доржиев); мүр үлѳѳхэ сараагаа орхихо, үлдэгдэл орхихо (следить, оставлять следы); мүрѳѳ баллаха сараагаа үгы болгохо (заметать следы); мүр мүшхэхэ мүрѳѳр хайха, сараа дагаад ябаха (идти по следу, искать): Отогынь холо бэшэ гэжэ һанаад, мүрыень мүшхэжэ голлоһониинь, дүтэ шадар ангуушад байрлаһан янзагүй байшоо (Д.-Д. Дугаров); халуун мүр мүрдэхэ ан гү, али гэмтэниие хараада оруулһан сагһаа һалангүй намнаха (идти по горячему следу; преследовать по пятам); мүр абаха нохойн ангай үнэрые абаад үлѳѳhэн сарааень дагаха (взять след – о собаке): Тэдэ хоёрой гүйлдэжэ, холошье ошоогүй ябахадань, мүрыень абажа гүйлдэhэн нохойнуудай дарья табилдан хусаха гэнтэ дуулдаба (Г.-Д. Дамбаев); мүр гаргаха а) сараагаа орхихо (оставлять следы): Ошор-Хуаагай хурса туруун шиигтэй газар дээрэ мүр гаргана, үдхѳѳр аад, үндэрѳѳр ургаһан ногоон хүлэйнь шэлбэ сохино (Д. Эрдынеев); б) сабшалангай нэгэ захаһаа түрүүшын зурууд сабшажа унагааха (делать первый прокос): Эрдэмтын хойноһоо Холхой дархан мүр гаргажа, хажуур далайгаа бэшэ, харин халуун хяһа хѳѳргынгѳѳ ойро байһандал, шэрүүн дүрэ шарай шарайлна (Ч. Цыдендамбаев); в) харгы гаргаха (прокладывать путь); г) шэлж. ямар нэгэ талаар түрүүшынхиеэ ажал ябуулгые эхилхэ, үүсхэн гаргаха (быть пионером в каком-л. деле, начинать впервые какое-л. дело); 2) бураздаа, гобил, гурьба, сэхэ руунь захаһаань заха хүрэтэр нэгэ хүнэй сабшажа гараһан газар (борозда, прокос): Баатар юушье дуугарангүй, тэдэнэй хойноһоо хаража гээгдэһэнэй һүүлдэ ѳѳрынгѳѳ сабшажа ябаһан мүр дээгүүр ябасагаан хаража, яарал дундаа үлѳѳжэрхиһэн һэб хярхагуудаа дахин сабшана (Х. Намсараев); мүр хашаха (гү, али тууха) гаргаһан мүртѳѳ уулзуулан үшѳѳ нэгэ мүр сабшаха. Мүр туухада, үбһэниинь урид гаргагдаһан мүр дээрэ унаха ёһотой (косить встречный прокос): …хойто хадын боори хүрѳѳд, тэндэһээ һѳѳргѳѳ, мүнѳѳхи мүрѳѳ хашан сабшаһаар бусажа ерэнэ (Д. Эрдынеев); үргэн мүр хажуурай далайсаар хүнэй бэеэ тойруулан, хахад түхэреэн түхэлтэйгѳѳр эдюулжэ гаргаһан мүр (прокос с широким охватом): Бата үргэн мүр гаргана; 3) зам, харгы; арга, гараса (путь; выход, способ): Хосорхо үйлэтэй байһан бидэндэ мүрынь нэгэн (Ч. Цыдендамбаев); сухариха мүр гэдэргээ болохо харгы (путь отступления); мүрѳѳ олохо а) бүтэхэ, байраяа олохо, түбхинэхэ, алдуу эндүүтэй байдалһаа һалаха (пробивать себе дорогу, устраиваться): Харин тэрэнэйнгээ ашаар мүрѳѳ олоод, гэмгүй һайн ябана гээшэ бэзэ (Ц. Дон); б) арга олохо (находить способ, выход): Юушье хэлэхэ мүрѳѳ оложо ядаһан хоёр нүхэдынь шэшэржэ байһан толгойнь хоёр хажууда абяагүйхэн һуунад (Д. Батожабай); яахаяашье мүрѳѳ оложо ядаха мэгдэхэ, бахардаха, тээлмэрдэхэ (растеряться, опешить): Гэрэлмаатай таагүй үедэ уулзаад, нюурыень харахаяа зүрхэсэн, улаганан һалаганан, яахашье мүрѳѳ олохоёо болёод байхадал гэбэб (Ц.-Д. Хамаев); Юрэдѳѳ, яаха хээхэ мүрѳѳ оложо ядан ябаха зуураа хэдышье сагай ошоһые мэдэнэгүй (Ц.-Ж. Жимбиев); (мүр) мүрѳѳрѳѳ ябаха, мүр мүрѳѳ хараха ѳѳрынгѳѳ замаар ябаха, шэлэһэн шэглэлээ бариха, ѳѳрынгѳѳ һанаашаар болохо (идти своей дорогой): – Шамда энээнһээ урда хууруулжа ябаһамни хүрѳѳ!.. Мүр мүрѳѳрѳѳ ябая, – гэжэ ууртайгаар хэлэнэ (Ц. Дон); Хүбүүдни дууһан мүр мүрѳѳ хараад, дуратай тээшээ зайшаһан байба (Ц.-Д. Хамаев); мүр буйда газар заха булан, хүдѳѳ газар, бүглүү газар (захолустье): мүр буйда газарай городхон; мүр ганса (гү, али нэгэн) болохо нэгэл аргатай болохо, яахашье аргагүй болохо (иметь лишь один выход): Ямаршье найдабаригүй, мүр ганса болошоһон Гомбо дэмы морёо баалажа, тунга саһан соогуур хатаргажал ябана (Ц. Дон); Түрмэдэ һууха мүр нэгэ болоод байна (Ц. Дон); мүрынь нэгэн, мүргэлынь ганса юуншье болог, ямаршье ушар гарабал хамаагүй (всё равно, всё едино, один чёрт): Хүн зобоходоо, мүрынь ганса, мүргэлынь нэгэн болошохо юм (Ц. Дамдинжапов); 4) шүлэгэй гү, али дуунай үгүүлэгдэн, бэшэгдэн жэрыһэн үгэнүүд (строка): «Сэлгеэхэн нютагтамни бурхамни болыш, тахиһуу» гэһэн ямар нэгэ поэдэй шүлэгэй мүр хэлэндэм монсогойроод, үгэ боложо гарабагүй (З. Гомбожабай); эхин мүр абзац соо түрүүшын дохолон мүр, тус мүрэй түрүүшын үгэ бусад мүрнүүдэй үгэнүүдһээ орходоо зайтайгаар бэшэгдэдэг, хэблэгдэдэг (абзац, начальная строка); шэнэ мүр шэнэ абзацһаа эхилһэн мүр (красная строка); мүр дээрэхи зэргэһээ гараһан (надстрочный); 5) будд. бодхи хутаг олохын зам (путь обретения состояния бодхи): Буддын суртал дундада мүр шэлэжэ, ажабайдалай зүрилдѳѳтэ хоер талын байдалһаа зайсан ажамидарха ёһотой гэжэ номноно (М. Батоин оршуулба); мүрэй зэргэ «Боди мүрэй зэргэ» гэһэн зохёолые богдо Зонхобо бэшэһэн. Энэнь ехэ, бага, хуряангы гэһэн гурбан номһоо бүридэдэг; энээн соогоо хайшан гэжэ бурхан болохоб гэһэн замые зааһан байна (степени пути к освобождению духа от уз сансары); тонилхын мүр будд. сансарын эрьюулгэһээ мултаржа, боди хутаг оложо аршалхын зам (путь спасения); ○ арга гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.