МҮНГЭ(Н)

(н) 1. юум. н. 1) сагаабтар үнгэтэй үнэтэ түмэр (серебро): Һүүлэй үедэ мүнгэн дээрэ алта шараха ба үнэтэй шулуу, шүрэнүүдые мүнгэн гууда һуулгаха ябадал ехэ дэлгэрээ (Д. Батожабай); мүнгэ шараха эдлэл миин түмэрѳѳр бүтээжэ, дээрэнь һэрхигэр түмэр табин сохижо, эдирээ гаргаад, тэрээн дээрээ сагаан мүнгэ тусхай гуримаар халаажа гүйлгэхэ (покрывать серебром, серебрить); мүнгэнэй пробо шудхамал соо мүнгэн ба ондоо хэсэг хубинуудай бии байһые тодорхойлолго (проба серебра); сагаан мүнгэн һайн шанартай сагаан үнэтэй түмэр (белое серебро высшей пробы): Эхэнэрнүүдэй гэзэгэ, туйба, даруулгада үнэтэй хуба, шүрэ, сагаан мүнгэн гэхэ мэтын зүүдхэл шагтагалагдадаг юм (Д. Батожабай); мүнгѳѳр хэхэ сагаан үнгэтэй үнэтэ түмэрѳѳр юумэ бүтээхэ, урлаха (делать что-л. из серебра): Тэрэ захилга дүүргэһэнэйнь удаа ондоо нэгэ татар ерээд, коранай бишыхан сугалиг мүнгѳѳр хэжэ үгэгты гээ һэн (Ч. Цыдендамбаев); мүнгэ түрхиһэн халбага мүнгэ зайлаһан зэд халбага (ложка из накладного серебра); 2) юумые худалдажа абахада гү, али худалдахада, үнэ сэнгэй хэмжүүр болохо түмэрѳѳр гү, али саарһаар хэгдэһэн тэмдэг (деньги): Мүнгэнэйнгѳѳ халижа эхилхэдэнь хэлэхэб, / юумэ тодоод байгаарай… (Э. Зандраев); саарһан мүнгэн үнэ сэнгэй хэмжүүр болохо саарһаар хэгдэһэн тэмдэг (бумажные деньги): Зай, энэ сурхай загаһан болбол саарһан мүнгэн дэбдихэртэй, сагаан мүнгэн хашарһатай, амандаа алта зууһан байха ёһотой юм (Х. Намсараев); хашарһа мүнгэн бутархай мүнгэн (монеты, мелочь): Уладууд тэрэниие хайрлажа хүсѳѳг хилээмэншье һаань, хашарһа мүнгэншье һаань һарбайдаг һэн (Б. Мунгонов); зэд мүнгэн зэдээр хэһэн бутархай мүнгэн. 1, 5, 10, 50 мүнгэн Россида зэд мүнгэн гэжэ тоолодог (медные деньги, медяки): Малгай сооһоо хэдэн зэд мүнгэ абажа, хармаандаа хадагалаад, хэнэйшье шоглон хаяһан жэжэ шулуу мориной аргал хоёрые саашань хаяба (Ч. Цыдендамбаев); сагаан мүнгэн а) сагаан үнгэтэй, үнэтэ түмэрѳѳр хэгдэһэн мүнгэн (серебряные деньги): Бухын арһаар хэмжэжэ, манда газар үгыт, тиигээ һаатнай нэгэ торхо сагаан мүнгэ үгэхэбди (Д.-Д. Дугаров); б) холисогүй сэбэр мүнгэн, ехэ пробын мүнгэн (серебро высшей пробы): Эхэнэрнүүдэй гэзэгэ, туйба даруулгада үнэтэй хуба, шүрэ, сагаан мүнгэн гэхэ мэтын зүүдхэл шагтагалагдадаг юм (Д. Батожабай); хуурмаг мүнгэн а) хуули бусаар гаргаһан мүнгэн (фальшивые деньги); б) ондоо түмэр (цинк г.м.) нэмэгдэһэн мүнгэн гү, али мүнгэлһэн түмэр, палшыб мүнгэн (поддельное серебро); зээлиин мүнгэн урьһаламжын мүнгэн, зээлеэр абтаһан мүнгэн (кредитные деньги); нѳѳсэлһэн мүнгэн банк гү, али ондоо газарта хадгаламжада үгтэһэн мүнгэн (депозит); сангай мүнгэн гүрэнэй талаһаа һомологдоһон мүнгэн (казённые деньги): сангай мүнгэ үрихэ; хатуу мүнгэн а) хашарһан мүнгэн (звонкая монета); б) буурашагүй, тогтууритай агсалгын үнэ сэнтэй мүнгэн, валюта (твёрдая валюта); хүрэнгэ мүнгэн зѳѳри хүрэнгэ (капитал); гар дээрэхи мүнгэн байһан мүнгэн, сэбэр мүнгэн (наличные); мүнгэ ехэтэй мүнгѳѳр баян, ехэ мүнгэтэй (денежный): Олон мал аладаг, арһа олонтой, мүнгэ ехэтэй баяшуулда Жарбаев Мархансайнда, Тэгшэ зайһанайда, Бобровскийндо ошогты гэжэ тэндэ байгшад Шара Васида хэлэбэд (Ч. Цыдендамбаев); мүнгэ түрсэлэгшэ ехэ проценттэйгээр мүнгэ зээлилдэг хүн, түрсэтэйгѳѳр урьһалагша (ростовщик); мүнгэндэ һальхай мүнгэндэ һабагүй, зѳѳриншэгүй хүн, холшор хүн (мот); мүнгэ барлан гаргалга саарһан мүнгэ эрьесэдэ гаргалга (эмиссия денег); мүнгэ эльгээхэ ондоо газарта байһан хүндэ банкаар гү, али ондоо аргаар мүнгэ ябуулха (переводить деньги); мүнгэ буталха ехэ мүнгые хэдэн бага мүнгѳѳр андалдаха, жэжэлхэ (разменивать деньги); мүнгэ үрихэ мүнгѳѳрѳѳ мунайгадаха, мүнгэеэ һэбхи задагайгаар һалгаха (транжирить деньги): Мүнгэ үригшэ гуша-дүшэн хаарташадһаа, үшѳѳ тиигээд хэдэн баян айлнуудһаа, арба гаран профессорнүүдһээ, студентнэрһээ бэшэ хэн намайе Казаньда таниха мэдэхэб даа? (Ч. Цыдендамбаев); дэмы гаргаһан мүнгэндѳѳ хара бууха хиидэ һалгаһан мүнгэеэ шаналха, халаглаха (жалеть истраченные попусту деньги); мүнгэнэй тоогой нэрэ һэлгүүлхэ мүнгэн дээрэхи тоое шэнээр бэшэхэ, мүнгэнэй единицые доошолуулха (деноминация денег); бэлэн мүнгѳѳр худалдан абаха гар дээрэхи мүнгѳѳр абаха (покупать за наличный расчёт); 3) түхэригэй зуунай нэгэ, эгээл жаахан мүнгэн (копейка): Траншейн бруствер дээрэ унаһан шара набшаһад тоогүй олон таба мүнгэн мэтээр харагдана (Ж. Тумунов); ○ алтан гэжэ үгтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) мүнгѳѳр хэгдэһэн (серебряный): Эмээлэйнь сардамал мүнгэн бүүргэ, хазаарайнь гуулин тоборюулга һарын толондо ялаганажа, хэлэшэгүй баян хүнэй айлшалжа ерэһые гэршэлнэ (М. Осодоев); мүнгэн ооһор гэнжын түхэлтэйгээр мүнгѳѳр бүтээгдэһэн ооһор (серебряная цепочка); мүнгэн бугааг сагаан мүнгѳѳр шудхажа бүтээһэн монсогороор гү, али хабтагараар дабтаад, сарбууда зүүхээр сахаригтуулан нугалжа, дээрэнь элдэб үнгэтэ шулуу һуулгажа бүтээһэн бугааг (серебряный браслет): Ута эшэтэй «дулдуйн» хажуугаар зэд мүнгэн, хуушан шүрэ, хахархай бүреэ болон хаа-яа мүнгэн бугааг, хухархай һиихэ мэтын хаясаанай эд зѳѳри хэбтэдэг һэн (Д. Батожабай); мүнгэн бэһэлиг сагаан мүнгѳѳр шудхан бүтээһэн, монсогоршье, дүрѳѳтэйшье бэһэлиг (серебряное кольцо): Тээ тэрэ түмэр баанха соо мүнгэн бэһэлиг, һиихэ, шүрэнүүд байха (Ц.-Ж. Жимбиев); мүнгэн шүдэн сагаан түмэрѳѳр хэгдэһэн шүдэн (металлические зубы); мүнгэн медаль мүнгѳѳр хэгдэһэн медаль. Хаанта засагай үедэ нютагай захиргаанай тушаалтаниие: тайшаа, зайһан г.м. мүнгэн, алтан медальнуудаар шагнадаг байһан (серебряная медаль): Тэрэнэй хүхэ торгон тэрлигэй энгэртэ «Георгиевско хэрээһэн» мүнгэн медаль хоёр сэрбэжэ ябаа һэн (Д. Батожабай); мүнгэн тобшо сагаан мүнгѳѳр бүтээһэн тобшо. Мүнгэн тобшонууд түхэлѳѳрѳѳ монсогоршье, гонзогоршье байжа болодог. Мүн элдэб гоё һиилүүртэйшье, һиилүүргүйшье байдаг һэн. Һиилүүр хэхэдээ, луу гү, али элдэб ургамалай хээ сохин гаргадаг һэн (серебряная пуговица): Харгыда үмдѳѳд ябаха бэшэ хадаа Серёжа тайлахаяа тобшоёо барихадань, тэдэнь моро монсогорнууд. Тайлажа һайса харахадань, угалзатуулан шудхаһан түхэреэн мүнгэн тобшо (Ц.-Б. Бадмаев); мүнгэн шагта сагаан мүнгэн хашарһанда һэнжэ һуулгажа бүтээһэн шагта. Иимэ шагтада эхэнэрэй зүүдхэл шагталан зүүдэг ба суба, хантууза г.м. хубсаһанда хададаг юм (пуговица из серебряных монет): Хажа мүнгэн шагтатай, тохой зандан эмээлээ Хуаадаа тохожо, мордохо дуран Ошорхайда хүрэбэ (Д. Эрдынеев); мүнгэн хүбѳѳтэй аяга аягын хүбѳѳгэй түгдэрхэгүйн тула нарин дарханай мүнгѳѳр хүбѳѳлжэ, мүн газаа талыень угалзатуулан гоёоһон аяга (деревянная чашка с серебряным ободком): Тасха Бодороогой мүнгэн хүбѳѳтэй үндэһэн аяга соо дүүрэн духаряа мэлмэртэр үргѳѳд, Жарантайда хандажа … гэбэ (Д. Батожабай); 2) мүнгэ шараһан, түрхиһэн, мүнгѳѳр шэмэглэгдэһэн (покрытый или отделанный серебром); мүнгэн хутага хатуу булад түмэрѳѳр дархалһан, нэгэ таладаа хурса эритэй, мүнгѳѳр гоёоһон яһан гү, али модон барюултай, һиилэмэл мүнгѳѳр гоёоһон гэртэй (хуйтай) юумэ отолдог зэмсэг. Буряад хүн хутага баруун таладаа мүнгэн үлгүүрээр бүһэдѳѳ зүүгээд ябадаг һэн. Бүһэтэй хүн заалһаа хутагатай ябаха ёһотой юм, хутагагүй эрэгтэй хүн шог наадан болодог һэн. Мүн хутагын эшэдэ болон хуйдань эрдэниин шулуу һуулгажа гоёодог һэн (серебряный нож): Хүхэ торгон дэгэл дээгүүрээ улаан бүһэ бүһэлжэ, ута мүнгэн хутага зүүнхэй энэ хүниие харахада, зүгѳѳргүй һүртэй байгаа һэн (Д. Батожабай); мүнгэн эмээл мүнгэн гоёолтотой эмээл (серебряное седло); мүнгэн түрэ үбгэ һамганай хорин табан жэл суг ажаһууһанай баярта ой (серебряная свадьба): Иимэ бэрхэ, шуран, гэр бүлэ болохо үйлэтэй байhан хоёр золголдожо, 23 жэл соо хамта ажаhууна. Мүнгэн түрэеэ угтахаяа байна (Э. Жигмитова); мүнгэн саарһан аллюмини гү, али зэд, сагаан туулган, мүнгэн, алтаар хэгдэһэн нимгэн (0,001-0,2 мм), нугархай түмэрлиг хальһан (фольга); 3) үнгѳѳрѳѳ мүнгэндэ адли, мүнгэн шэнги ялалзаһан (как серебро, серебристый): Тугаархи Максим Петровичой палхагар хара шарай, ууртай галзуу нюдэн, мүнгэн угалзатай сэнхир халаад, улаан шагабшань Доржын нюдэндэ элеэр харагдана (Ч. Цыдендамбаев); һарын мүнгэн сахариг түхэреэн ялагар һара (серебряный диск луны): Торгон тэрэ дэгэлэй энгэр дээрэ тобойжо байһан булад һануулһан айхабтар томо һарын мүнгэн сахариг зүүн урда малайна (Ч. Цыдендамбаев); 4) мүнгэндэ хабаатай (денежный); мүнгэн түлбэри юумэнэй түлѳѳ түлэгдэхэ мүнгэн (денежная выплата): Сэрэгтэ татагдаһан эрхэтэдтэ нэгэ дахин үгтэхэ мүнгэн түлбэри Буряад Уласта 150 мянган түхэригэй хэмжээндэ тогтоогдонхой (С. Ринчинов); Тиин Булавинда мүнгэн шагнал үгѳѳд, тушаал зэргыень дээшэлүүлбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); мүнгэн шан (гү, али шагнал) элдэб ажал ябуулгын талаар үндэр амжалта хүрэһэнэй түлѳѳ үгтэдэг мүнгэн, магтаалай тэмдэг (денежная премия): 1-дэхи hуури – Сэлэнгын аймагай Ноёхоной дунда hургуули – 30.000 мянган түхэриг мүнгэн шанда хүртѳѳ (Д. Самбаева); мүнгэн олзо мүнгэн оршо, мүнгэнэй нэмэлгэ, оложорго (денежный доход); мүнгэн сан (гү, али һан) мүнгэн зѳѳри, гүрэнэй һангай зѳѳри, һан, жаса, мүнгэн зѳѳри (казна, финансы): Тус хуули ТОСуудые хамгаалхын тула юм, жэл бүхэндэ мүнгэн сангай дэмжэлгэ байха гэһэн лаб найдуулгань болохо (baikal-daily.ru); Тэрэл 1936 онойнгоо эсэстэ, тодорхойлбол, декабрь һарада Агын мүнгэн һангай таһагта дансануудай хэрэг эрхилэгшээр томилогдобо (Ц.-Д. Жамсаранов); мүнгэн һангай хиналта ямар нэгэн эмхиин нарин бодолгын тоосоо бэеэ даанхай шалгалга (финансовый аудит); мүнгэн яла зэмэтэй ябадалай түлѳѳ журамшаһан ёһоор гүрэнэй санда татагдадаг яла, абаса, хэһээлтын янза (денежный штраф): мүнгэн яла тохохо; мүнгэн туһаламжа гүрэнэй гү, али нютагай бюджедһээ түлэгдэдэг мүнгэн (денежная помощь, субсидия): Олзо оршо багатай гэр бүлэнүүдтэ үндыжэ байһан 8-һаа 16 хүрэтэр наһатай хүүгэдтэ гүрэнэй талаһаа мүнгэн туһаламжа үзүүлэгдэдэг болохонь (Б. Бадмаев); мүнгэн тэдхэмжэ гүрэнэй мүнгѳѳр түлэгдэдэг туһаламжа (денежное пособие): 2012 онһоо хойшо 225 хүдѳѳ ажахы эрхилэгшэд болон 24 гэр бүлын һүнэй фермэ байгуулһан хүнүүд мүнгэн тэдхэмжэдэ хүртэһэн байна (Буряад Yнэнһѳѳ).