МУХАР I

тэмд. н. 1) эригүй, үзүүргүй, хурса бэшэ, хурсалагдаагүй; эбэргүй (тупой, не имеющий острия, обрубленный; комолый): Бульдозерой жолоошон мухар оройтой, хатажа, холтоhониинь үни унашаһан тэрэ бүдүүн шэнэhэ тойрожо ябажа, ѳѳдѳѳ харан шэнжэлнэ (Г.-Д. Дамбаев); Мухар тэхэ эбэр эреэд, шэхээ абхуулба (Оньһ. ү.); мухар туйган а) эбэргүй (комолый); б) шэлж. уухи, аали, нобшо, һанаамгай бэшэ, һүбэлгэн бэшэ (ненаходчивый); мухар хутага хухарһан үзүүртэй хутага, үзүүргүй хутага (нож со сломанным кончиком, нож с круглым лезвием); мухар сар эбэргүй сар (комолый вол): Хашар болошоһон мухар сарынь бэлтэгэр нюдѳѳ сахаригтуулан байжа, тэрэниие угтаа һэн (Д. Батожабай); мухар гэр дараанса хушалтагүй муухан гэр, балгааһан гэр (хижина, сакля, дом без крыши, сруб с потолком): Энэ мухар хүхэ гэрэй газаа талаһаань харахада, хэды үзэмжэгүй муухайшье һаа, орон гэхэдэ уни бутарма дулаахан (Х. Намсараев); мухар модон (гү, али гозуули) оройгүй модон, дээдэ таладаа үзүүргүй модон (дерево без верхушки): Мухар гозуули ойн дарамта, муу үхин гэрэй дарамта (Оньһ. ү.); мухар һүхэ эшэгүй һүхэ (топор без топорища); гаргүй мухар мүрэһѳѳ доошо мүсэгүй (безрукий); мухар һѳѳм эрхы болон нугалһан долёобор хурганай хоорондохи зай (короткая пядь, расстояние между концом отведённого назад большого пальца и согнутым указательным пальцем): …мухар һѳѳм хоолостой набтархан таряагаа… (Ш.-С. Бадлуев); мухар тѳѳ эрхы болон нугалһан дунда хурганай хоорондохи зай (расстояние между большим загнутым и средним пальцами с двумя подогнутыми суставами); мухар гар гарай эбэртэһэнэй ушараар тайралгын һүүлдэ үлдэһэн хуби (культя, культяпка – о руке): Дайнда шархатаад тайруулһан зүүн мухар гарынь хажуугаарнь үбдѳѳд һаланагүй (Д. Батожабай); мухар хүл хүлэй эбэртэһэнэй ушараар тайралгын һүүлдэ үлдэһэн хуби (культя, культяпка – о ноге): Тэрэ хабтаhатай саарhаяа мухар хүл дээрээ табяад, нүгѳѳдэ хүлѳѳ жиин, Хорлын хажууда hууба (Г.-Д. Дамбаев); мухар бэе (гү, али сээжэ) хоёр хүлгүй, мүн гаргүй гү, али нэгэ гартай хүнэй сээжэ бэе (туловище, торс); мухар-тахир болохо гар хүлгүй болохо, үе мүсэеэ алдаха (лишаться рук и ног); мухар гэдэһэн хорхойн түхэлтэй олгойн һалаа (червеобразный отросток слепой кишки, аппендикс): Харин хахад һүни Анатолиинь мухар гэдэһэнэй үбшэн гэнтэ хүдэлжэ, үглѳѳгүүр болотор буурахагүйдэнь, Алексейнь хүнэһэ түлеэень ойронь орхёод, үүр сайжа байхада наашаа гараа (С. Доржиев); мухар гуя малай шагайтаһаань һалгаагдаһан гуя, гуяын мяхан (заднее стегно без бедренной кости); мухар тэргэ ага а) хоёр мѳѳртэй тэргэ (одноколка): Бидэнэй гүйлдэн гаража харахадамнай, үнэхѳѳрѳѳ баруун гүбээн дасан ошодог харгыгаар мухар тэргэ тооһо бурьюулан, бүмбэлзэн, түргэн хурданаар ябажа, Шэбэрэймнай һургуулиин байшангай дэргэдэ ерэжэ зогсоо һэн (Ц. Шагжин); б) хууш. автомобиль (автомобиль); мухар сагаан ург. 30–65 см үндэртэй, хүхэ-харабтар жэмэстэй олон жэлэй ургамал (купена лекарственная); 2) охор, богони, оодон (кургузый, куцый – о хвосте животного): Банзар дал соогоо ороходоо мухар һүүлтэй буурагша үнеэнэйнгээ ами табяад хэбтэхые хараба (Ч. Цыдендамбаев); мухар һүүлтэй оодон һүүлтэй, богони, тайруулһан һүүлтэй (с куцым хвостом); мухар оймһон хүнэй хүлдѳѳ үмдэдэг, шагайсаа түриитэй богони оймһон (носки); мухар үмдэн оодон үмдэн (трусы); мухар самса богони самса (короткая рубашка): Хахад харгыдаа ябатарынь, хүрин мухар самсатай, элюурдүүлһэн хара үмдэтэй, халзаржа ябаһан магнайтай, дундашаг наһанай нилээдгүй маряажаһан хүн тэдэнэй урдаһаа ерэбэ (Б. Мунгонов); мухар толгойтой (гү, али тархитай) хундан богонёор хиргаһан үһэтэй (с коротко остриженной головой): Мухар тархитай, орхимжо надхуулһан, нарин, бүдүүн ламанар урагшаа хойшоо алхалалданад (Ж. Тумунов); Тэрэнь сошоһондоо ойлгомторгүй үндэгэд гээд, мухар тархияа эльбэсэгээн, тээлмэрдэнгеэр дуугарба (Б. Мунгонов); 3) ходоро гаража болохогүй, эсэслэһэн (тупиковый, не имеющий сквозного прохода): Үнѳѳхи хутагаяа халта эльбэжэ үзѳѳд, урдаа байһан мухар харанхы углууда тогтохынь тэндэ хажуу тээһээнь хоёр хитад гаража ерэбэ (Д. Батожабай); мухар үйлсэ (гү, али гудамжа) ходоро гарадаг харгыгүй үйлсэ (тупик – об улице): Уйтахан мухар гудамжын адагта байһан набтархан үүдээр шагаахадань, нэгэ дабхар шулуун гэр байба (Д. Батожабай); Хуу нарин мухар үйлсэнүүд, харагдаа үзэгдѳѳгүй хүнүүд (Б. Санжин, Б. Дандарон); мухар харгы харгын эсэс (тупик, конец дороги); мухар нүхэн ганса орохо амһартай аад, гараха, ябаха газаргүй гүн бэшэ нүхэн (неглубокая нора с одним отверстием без ходов и выходов): – Маанадые яатараа мухар нүхэн уруугаа түлхихэеэ һанаа юм? – гэбэ туранхай сагаан хүбүүн (Ш.-С. Бадлуев); мухар хүнжэл хүнжэлэй доодо талые уулзуулан 30–40 сантиметр холбожо оёод, бага зэргэ түхэреэлүүлэн бүтүүлһэн үхибүүдэй болон наһатай зоной унтадаг хүнжэл (одеяло из овчины с зашитым концом): Тэрэ хүбүүнэй хүгшэн эхэ үһыень досоошонь урбуулжа оёһон мухар хүнжэл город абаашахыень Чулуун-Батада үгэбэ (Д. Батожабай); 4) шэлж. холо бодолгүй, мохоо (ограниченный): Ашагтай туһатай хэшээлэй орондо элдэбын аша туһагүй, хубхай мухар һанал бодолнууд толгойдомни ороно (Ч. Цыдендамбаев); мухар бодолтой холые бододоггүй, ухаа богонитой, ухаа муутай хүн (умственно ограниченный): …тэрэ генералайнгаа «буудагты» гэбэл, хамаагүй нюдэжэ оромоор мухар бодолтой хүйхэрнүүд тэдэнэй дунда олон байгаа бэлэй (Д. Батожабай); мухар (молхи) ухаан богони ухаан (недалёкий ум): Мүн баһа амиды үлэхэ аргамни энэ гэжэ мухар ухаандаа мухарюулна (С. Цырендоржиев); – Үгы даа, адагынь лэ зуун таби байха байгаа гэжэ би мухар молхи ухаагаараа үлтиргэхэ байнаб (С. Цырендоржиев); мухар нюдарга мунхаг, тэнэг, дунгяа (бездумный, тупой); мухар нюдаргаар бодолгүйгѳѳр, бодомжогүйгѳѳр (бездумно): Мухар нюдаргаар, мунсадал зоригоор туйлагшал бэлэйбди (Ш. Нимбуев); мухар нюдаргаар орохо аюул уруу дугташаха (≈ лезть на рожон); мухар нюдарга мэдүүлэн сохихо таамаг сохихо, нюдэ нюургүй, нюдэ балай сохихо (бить вслепую или куда попало); 5) шэлж. һохор, харадаггүй; гэнтын, тушаан болоһон (слепой; случайный); мухар һүзэг (гү, али һэжэг) адхаг һэжэг (предрассудок, суеверие): – Үгы даа, мухар һүзэг гээшэмнай тиимэш бэлээр һалаха юумэн бэшэ (Б. Мунгонов); Гомбын дотор, нэгэ мухар һэжэг түрэһэн шэнги, аягүй боложо, сэдьхэл бодолынь дүлиирнэ (Ц. Дон); мухар һүзэгтэй адхаг һэжэгтэй (суеверный): Мухар һүзэгтэй зоной тархи толгойень эрьюулэн, мэхэлэн хуурана ха юм (Ц. Шагжин); мухар талаан гэнтын, хүлеэгдээгүй аза, тушаан болоһон талаан (слепое или неожиданное счастье, случайная удача): Мухар талаан боложо, ганса нэгэ гүрѳѳһэн дайралдашоол юм аабза (Б. Мунгонов); мухар талаангаар тушаан боложо (случайно): Мухар талаангаар адууһа малтай, зѳѳри хогшолтой болоһон Баршуудхые Маншууд тэрэ доронь хооһолоод, урданайхидал мэтэ ноёрхохо бэлэй (М. Осодоев); мухар бошхо илааһан, һохор батаганаанууд, жэжэ боргооһонууд (мошка; мошкара): Харин муу юумэн гэхэдэ, һоно батаганаан, мухар бошхонууд гэжэ аргагүй (Ц.-Ж. Жимбиев); 6) ямар нэгэ юумэ дутаһан, юумэгүй (не имеющий чего-л.); гар мухар а) гар хооһон, юушье асарангүй (с пустыми руками, без ничего): – Таанадай бэлэг барихада би гар мухар hууха гүб? (Г.-Д. Дамбаев); б) ахир, бирагүй, тулюур (беспомощный): Һуралсангүй дэмы һуугаа гээшэ һаа, / Арбан хурган биишье һаань, гар мухар мүн (Э.-Х. Галшиев); хүл мухар а) хүлгүй, эрэмдэг (безногий); б) шэлж. моригүй (безлошадный); ганса мухар сэргэ шэмэг гоёолтогүй сэргэ, уягдаһан моридгүй сэргэ, хооһон сэргэ (только голая коновязь без каких-л. украшений или привязанных к ней лошадей): Харин үбһэнэй хорёологдожо абтаһан хойно үбэлжѳѳндэ орохо тухай олон удаа һануулха хэрэггүй: үглѳѳ зѳѳхэбди гэһэн аад, үдэшэлэн харахадашни, үни зѳѳжэ ябашаһан, зуһаландань ганса мухар сэргэ ёдойжо һууха (Ч. Цыдендамбаев); 2. юум. н. эсэс, түгэсхэл, заха (тупик); газарай мухар газар дэлхэйн заха хизаар (край земли; тупик): газарай мухарта гэрээ табиха; харгын мухар харгын эсэс (конец дороги; тупик – о дороге); үйлсын мухар үйлсын заха (тупик – об улице); 3. мухар-мухар гэхэ үйлэ ү., видэй нэгэ түхэл эбэргүй, мухар амитанай толгойгоо хүдэлхэ (двигать комолой головой).