МАЛГАЙ

юум. н. толгойдо үмдэхѳѳр тааруулан оёгдоһон хубсаһан. Буряад малгай саг сагта тааруулагдажа, элдэб түхэлтэйгѳѳр, мүн олон янзын эдээр оёгдохоһоо гадна хэдэн гоёолтонуудтай байгаа. Хүнэй малгай гээшэ бурхан шажанай шэнжэтэй, тэрэнээ үмдэжэ ябаха ёһотой, тэрэгүй һаа, бурхан тэнгэри танихагүй гэһэн удхатай, зүгѳѳр дасан сүмэдэ малгайтаяа орохогүй байгаа (шапка): Эрэлхэг хүнүүдтэ үгтэдэг улаан дэнзэтэй малгай хадаа дээдэ зэргын амбантай адли эрхэтэй гэһэн удхатай юм (Д. Батожабай); тооробшо (гү, али тойробшо) малгай үндэрынь 20- тухай, шэгэбшэгүй, доодо таладань тойруулаад хара хилэнгээр гү, али халюу булганай арһаар һарабша хэһэн шобхогор оройтой дулаанай сагта үмдэдэг малгай. Тооробшо малгай эрэ хүнэй, эхэнэрэй гэжэ илгардаггүй юм (островерхая шапка с отворотом из чёрного бархата или соболя, надеваемая в тёплое время года): Халсагайхан халюу халажа оёһон тооробшо малгайтай нэгэ хүн, ахалагшань хэбэртэй, ехэл бардам маһагар юумэ һууна (И. Тугутов); шэгэбшэтэй малгай хүйтэнэй сагта үмдэдэг, шобогор оройтой, хүнэй хоёр һаншаг руунь доошоо һанжаһан шэхэбшэтэй, зосоо таладань хурьганай болон ангай арһа халаһан малгай. Шэгэбшэтэй малгайн орой тооробшо малгайда адли арбан нэгэн хүндэлэн хүшэһэн хүшѳѳһэтэй, оройдоо залаатай юм. Шэгэбшэтэй малгай тусхай хэбээр эсхэгдэжэ, хойто таладань нэгэ оёдол хэгдэдэг (подбитая мехом шапка конической формы с наушниками): Хүбүүн шэгэбшэтэй малгайтай, боро формын жэбхүүнтэй, ялагар сабхитай (Ц.-Ж. Жимбиев); юудэн малгай суба дээрэ бороотой сагта үмдэдэг, зузаан сэмбээр оёгдоһон ара тээшээ шушууртай, үргэн дороо шэгэбшэлэгдэдэг малгай (капюшон из сукна, надеваемый в дождливую погоду); һарабшатай малгай доодо таладаа һэхэгдээд байхаар оёгдоһон хилэнгээр ба үнэтэ ангай арһаар гоёогдоһон 7- тухай үргэнтэй һэхэлтэтэй тооробшо малгай (головной убор с козырьком): Уданшьегүй, гүйгѳѳшэ мори унадаг жокейн үмдэдэг дарбагар һарабшатай малгай үмдэһэн, саб байса бэе бариһан ногоон үнгэтэй хубсаһатай, үндэр түриитэй сабхитай Алексей яаруугаар гүйжэ оробо (Х. Намсараев); хурьган малгай үһэ һайнтай, буржагар нооһотой хурьганай арһаар оёһон шэгэбшэтэй малгай (зимняя шапка из мерлушки): Саб сагаан хурьган малгайн сэнтэнги шэхэбшын дундаһаа Сэсэгмаагай тунга сагаахан нюурынь, тодо харахан нюдэдынь урда мэтэ элеэр харагдана (Ж. Тумунов); шэлүүһэн малгай шэлүүһэнэй арһаар оёһон шэгэбшэтэй үбэлэй малгай (зимняя шапка, опушенная мехом рыси): Тээ дүтэлжэ ябахадаа, дэгэлэйнь һархагар туруугаар, шэлүүһэн малгайгаарнь Сада гэжэ хараһаар лэ таниһан байгаа бшуу (Ж. Балданжабон); үнэгэн малгай үнэгэнэй арһа зосоонь халаһан үбэлэй шэгэбшэтэй малгай (зимняя шапка, опушенная мехом лисы): Шимни намдаа хаанаһаа олоод үнэгэн малгай гэнтэ үмдэхүүлхэеэ һанана гээшэбши? (Х. Намсараев); нооһон малгай нооһоор нэхэгдэһэн малгай (шерстяная шапочка); һолоомон малгай һолоомоор гүрэгдэһэн малгай (соломенная шляпа); түмэр малгай түмэрѳѳр шудхаһан дуулга (стальной шлем); буряад урданай малгай урдань үмдэдэг байһан залаатай, дэнзэ, шомпин г.м. юумэ оройдонь хадаһан малгай (старинная бурятская шапка); лама хүнэй малгай юрын малгай, шанам малгай, шасар, обоодой г.м. олон янзын байгаа, янзань ламын шажанай бүлэг, зиндаагаарнь илгардаг (ламский головной убор); үһэтэй малгай арһаар оёгдоһон малгай (меховая шапка); малгайгаа абаха малгайгаа тайлаха (снимать шапку): Тиигэбэшье, урма баяртай ябаһанаа мэдүүлхэ һаналтай баруун гараараа малгайгаа абажа, абадаа даллана (Ц. Дон); малгай үмдэхэ толгой дээрээ малгай углаха (надевать шапку): Альга ташалган боложо, һүүлээрнь Хубита үбгэн буряад арадай ёһоор малгайгаа үмдэжэ, тѳѳлэй барижа эхилнэ (Х. Намсараев); малгай үмэдхүүлхэ а) хүнэй толгой дээрэ малгай углаха (надевать на кого-л. шапку); 2) шэлж. хүниие ехээр магтаха, таатай үгэ хэлэхэ (расхваливать, говорить комплименты); малгайн орой тусхай хэбээр эсхэгдэһэн, газаа таладань һайн торгоор гадар хэжэ, досоо таладань зузаабтар нягта бүд няагаад, хүндэлэн хүшэжэ бүтээһэн, малгайн дээдэ тала. Хори буряадуудай малгай хориин арбан нэгэн эсэгын тоогоор хүндэлэн арбан нэгэн хүшѳѳһэтэй байгаа. Энэ арбан нэгэн хүшѳѳһэеэ 1 гү, али зайтайгаар тон тэгшээр хүшэдэг юм, ара тээхи оёдолыень оёходо тон тудалдаад байха ёһотой (тулья бурятской национальной шапки); малгайн омог шэгэбшэтэй малгайн урда таладаа шушууртаад байһан хубинь. Заримдаа гоёлой малгайн урда талыень һэхээд ябахадань, ямар арһаар оёһон бэ гэжэ харагдадаг байгаа. Тиимэһээ малгай оёходоо, арһанайнь үһые зохидоор тааруулан оёдог һэн (меховой выступ в налобной части зимней шапки); малгай нюулга буряад арадай наадан. Наадагшад хоорондоо нэгэ метр тухай зайтайгаар дүхэриглэн һуудаг. Нэгэ хүн малгай баряад, тэрэ дүхэригые тойрожо ябатараа, һэмээхэн нэгэ хүнэй арада малгайгаа табижархёод, саашаа тойрон ошодог. Бултыень тойроод, малгайгаа нюуһан хүндѳѳ хүрэтэрнь, тэрэнь мэдэнгүй һуужа байгаа һаань, малгайгаа абажа, тэрэ хүниие бүһѳѳр таһа шабхададаг. Хэрбээ арадамни малгай нюугдаба гэжэ мэдээ һаа, тэрэ хүн һуга харайн бодожо, нюугша хүниие хүсэжэ барихаа оролдодог. Нюугша хүнэй хүсэгдэнгүй гүйжэ ерээд, тэрэ хүнэйнгѳѳһуурида һуужа үрдеэ һаань, эрьюулэгшэ хүн малгайгаа нюудаг. Һууридань хүрэхэһѳѳ урда хүсэгдэшoo һаа, бүһѳѳр таһа шабхадуулаад, малгайгаа дахин нюудаг (прятание шапки); саһан малгай саһаар хушагдаһан уулын орьёл (снежная шапка – о снеговой вершине); ◊ унаһан малгайгаа абангүйгѳѳр хүдэлхэ шармайжа, тогтон торонгүй ажаллаха (работать не покладая рук): Цыбиков хамтаралайнгаа нэрэ хүндые дээрэ үргэхэ гэжэ түрүүлэгшээр хүдэлһэн жэлнүүдэйнгээ туршада унаһан малгайгаа үргэнгүй тооной хүдэлѳѳ (Б. Шойдоков); малгайтай мал холые бододоггүй, ухаа муутай, тэнэг хүн (недалёкий, глупый человек): Нам шэнги малгайтай мал бэшэ, ушар ёhо мэдэхэ, урдуур хойгуурхиие хараха болоhон хүн байнат (Ж. Балданжабон); 2) шэлж. хадааһанай дээрээхи тэбхэгэр хуби (шляпка гвоздя): – Бай! – гэжэ хашхарха мүртѳѳ хадааһанай малгай алдажа, алхаараа шиферээ хаха сохижорхилой (Ш.-С. Бадлуев).