ЗҮРХЭ(Н)

(Н) 1. юум. н. 1) хүн, амитанай бэе соо байдаг дундаа хүндытэй, тулам түхэлтэй шуһанай системын шуһа бүлэдэг гол мүсэ, эрхэтэн (сердце): Мүн хаха отолһон гүрѳѳһэнэй зүрхэ табаг соо хээд, урдань табиба (Д. Батожабай); Ямар нэгэн хүнэй үүдэ тоншожо байһанһаа ѳѳрэгүйгѳѳр тэдэнэрэй зүрхэнүүд түг-түг сохилнод (Д. Батожабай); зүрхэ муутай үбшэн зүрхэтэй (сердечный больной): Дулсан түрэхын зүрхэ муутай, үлүү ехээр сухалдабал, шэг шарайнь хүхэ сагаан болоод, уралынь таталдаад, мэдээ табин унахаяа һанадаг, сухал соогоо бариһан юумээрээ сохижорхидог, аяга табагаа бутара шэдэжэрхидэг зантай (С. Цырендоржиев); зүрхэнэй зэмдэг түрэлхиин гү, али хожом бии болоһон, гансал отолжо аргалагдадаг зүрхэнэй үбшэн (порок сердца); зүрхэ хахарха зүрхэ дэлбэрхэ (разрываться – о сердце): Ута харгыда намнагдан, зүрхѳѳ хахаржа үхэхэ гү, али бүдэржэ унаад, хэдэн зуун моридто гэшхэгдэн хосорхо ябадал ушардаг бэлэй (Д. Батожабай); зүрхэн шэмшэрхэ а) зүрхэнэй яншаха, шэмжэгэнэхэ (щемить – о сердце): Таниин сэдьхэлээ үгэнги харасаһаа, энхэ арюун шарайһаа Тогоошын зүрхэн шэмшэрэн, ямаршье ажаг һэжэггүйгѳѳр хайрата гансаяа тэбэринэ (Д.-Д. Дугаров); б) һанаа зобохо (беспокоиться); зүрхэндѳѳ хүрэтэр эдихэ хурса юумэ, мяха үнгэртэрѳѳ эдихэ (объедаться жирным мясом, есть до тошноты); ◊ зүрхэн амаараа гараха (гү, али булталзаха) ехээр айһандаа гү, али хүшэлхэдѳѳ, һанаагаа зобоһондоо зүрхэнэй лугшан, бахалзуур тулаһан мэтэ болохо (≈ душа в пятки ушла): Ямар дээрэ зүрхэтэй, нэгэ зэрэб үгэ дуулан гэхэдээ, зүрхэншни амаараа булталзан байгшаб (Х. Намсараев); зүрхэ (сэдьхэл) нимгэнтэй һайн зантай, зѳѳлэн сэдьхэлтэй, илдам (сердечный, отзывчивый): Зүрхэ сэдьхэл нимгэнтэй эдэ зон уйлалдаагүйхэн байхадаа, энэ амиды тама үзэжэ хэбтэһэн үнеэе бурханай орондо шэглүүлдэг һаа гэжэ шэбшэнэд (Ц.-Ж. Жимбиев); 2) досоонь зүрхэнэй байдаг сээжын зүүн тала ( , м сердце): Теэд Хонгор бэшэгээ ехэ гамтайгаар эбхээд, зүрхэн дээрээ асаржа, бүри урданайхидаа адли холшорхоноор, согтойхоноор Эрдэниин урдаһаа хараа һэн (Д. Эрдынеев); зүрхэндээ нэнгүүлхэ бэе тээшээ татаха, эльгэндээ нэнгүүлхэ (прижимать к сердцу): Эжынь хүбүүгээ шангаар тэбэрин, зүрхэндѳѳ нэнгүүлэн, таалаба (Ц. Шагжин); зүрхэн дээрэхи хармаан сээжын зүүн талада оёгдоһон хармаан (левый нагрудный карман): Тугаар һая ой соо энэ зүрхэн дээрэхи хармаан соохи мүнгѳѳрѳѳ тэдэниие шэдэхэб гэжэ шиидээ һэн (Д. Эрдынеев); 3) шэлж. хүнэй сэдьхэл, мэдэрэлэй, һанаанай һүлдэ (душа, чувства человека): Хүбүүнэй зүрхэн дуу дуулажа нюдэндэнь үшѳѳ үзэгдѳѳгүй басаганда энэ солгёон дуугаа үргэнэ (З. Гомбожабай); зүрхэ сэдьхэл сэдьхэл һанаан (душа): Иимэ хэсүү бодол моришоной зүрхэ сэдьхэлые тамалжа, уни бутарма дулаан урса гэр соогоо һанаа амархан һуужа шадабагүй (М. Осодоев); зүрхэ жүлдэ а) сэдьхэл, зүрхэ сэдьхэл (сердце, душа): Тэрэ хараалта дээрмэшэд хүбүүнэймни зүрхэ жүлдэ гэмтээжэ, һүр һүлдыень доройтуулаа ёһотой (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) шэн зориг (отвага, смелость); үнэн зүрхэнһѳѳ үнэнѳѳр, үнэхѳѳрѳѳ, нээрээһээ, сэдьхэлһээ (от всего сердца, от всей души, искренне): Тэрээнһээ хойшо Намжал бүхы һайн сэдьхэлээрээ Цырендоржодо хандажа, дүтүүр танилсаха, нүхэсэхые үнэн зүрхэнһѳѳ оролдодог болобо (К. Цыденов); зүрхэнэй оёорто сэдьхэлэй гүнзэгыдэ, сэдьхэлэй оёорто (в глубине души): Эгээл тиихэдэ дуушан болохо гэһэн эрмэлзэл зүрхэнэйм оёорто түрэжэ эхилээ бэлэй (Ц.-Д. Хамаев); зүрхѳѳ үбдэхэ һанаагаа зобохо, хайрлаха (болеть душой, быть сердобольным или жалостливым): Доржо хани һайн Затагарханаа, хайрата Тобшой хүгшэниие хайрлан уярна, Доржо зүрхѳѳ үбдэн ябахадаа, Затагарханай шэг шарайе адуулан ажаглана (Ч. Цыдендамбаев); зүрхэндѳѳ дүтэ абаха ехээр һанаагаа зобохо, сэдьхэлээ хүдэлхэ (принимать близко к сердцу): Гэнгэнээн, гонгиноон гээшыешни бэедээ, зүрхэндѳѳ дүтэ абаашье һаа, би тэрэнииеш сагааруулха гэжэ уһанай саада эрье руу сэхэ хараад зогсоо бэлэйб (С. Ангабаев); зүрхэ доһолхо (гү, али хѳѳрэхэ) һанаагаа зобохо, сэдьхэлээ хүдэлхэ (испытывать волнение, волноваться, тревожиться): Хара түсэбэйнгѳѳ тэмдэгтэ газарай улам ойрохон болохо бүри Шандаган малгайтын зүрхэн доһолжо, арга һамбаа бэдэрэн, абяагүйгѳѳр бодолго бодоно (Ц. Дон); Бишыхан үхибүүнэй ербэдэһэншүү, зүрхѳѳ хѳѳрэн бахардажа, Намжал яахашье мүрѳѳ оложо ядаба (К. Цыденов); зүрхѳѳ долгилуулан хэлэхэ сэдьхэлээ хүдэлэнгеэр хэлэхэ (взволнованно говорить): – Иимэ һайхан нютагһаа арилхань харамтай, – гэжэ зүрхѳѳ долгилуулан хэлэбэ (А. Ангархаев); зүрхѳѳ намдуулха тайдхарха, һанаагаа амарха (успокаиваться): Тиигээд нэгэ заа зүрхѳѳ намдуулха гэжэ городой хэдэн үйлсые ото машинаараа гүйлгэбэ (Б. Шойдоков); зүрхэ буляаха (гү, али эзэлхэ) ѳѳр тээшээ татаха, ѳѳртѳѳ дүтэлүүлхэ, дура татаха, сэдьхэл татаха (привлекать симпатии, очаровывать, пленять): Залуу басаганай халуун зүрхэ буляажа, наһанайнь нүхэр болохо үйлэ хубида хүртэһэн манай хүбүүн Дармажаб үгэ хүүр хомортойхон, томоотой номгохон һууна даа (Б. Мунгонов); Нимгэн шарайтай сэбэр уряад басаганай зүрхые эзэлхэ хүн тэдэ хүбүүд сооhоо олдобогүй (К. Ильин); зүрхэ буляама дура татама, дурламаар гоё һайхан, урин зулгы, анхарал хандуулсатай (привлекательный, обаятельный): Тиигээд лэ зүрхэ буляама хоолойтой хүүхэниие набша сэсэгүүд найгахаяа болин, шубуу шонхорнууд абяагаа хуряан, хүхэ сэнхир огторгой зэнхын шагнана (Ц.-Ж. Жимбиев); зүрхэ хүдэлмэ (гү, али хүдэлгэмэ, шэмшэрүүлмэ), зүрхэнэй хайламаар досоо уярма, сэдьхэл хүдэлгэмэ (сердечный, волнующий, трогательный): Зүрхэ хүдэлмэ энэ дуунһаа Ханда эжэлэнгүй уяраад, хоёр харахан нюдэнһѳѳ баярай нулимса унагаажа эхилбэ (Д. Эрдынеев); Энэмнай үнэн дээрээ нилээн зүрхэ хүдэлгэмэ, уярмааршье үйлэ хэрэг байшаба (С. Цырендоржиев); Би харанхы майхан соогоо уруугаа хаража һуугаад, зүрхэ шэмшэрүүлмэ хүгжэм шагнанам (Ц.-Д. Хамаев); Яагаашье энэ зүрхэнэй хайламаар дунгииhан, / Зүүдэлнэ гүб гэжэ сэдьхэмээр газар бэ! (Н. Дамдинов); 4) шэлж. зориг, шэн зориг, эрэлхэг зориг (воля, решимость, смелость, отвага); зүрхэ зориг юумэнһээ айхагүй шанар, зүрхэтэй байлга (смелость): Абашадай бушуу түргѳѳр, эмхи журамтайгаар хүдэлһэн дээрэһээ агнууриин амжалта ехэ байдаг. Энээнһээ гадна зүрхэ зориг, мэргэн харбалга хэрэгтэй (Б. Санжин, Б. Дандарон); зүрхэ алдаха а) зоригой хүсэгүй болохо, зориггүй байха, айха, хитэхэ, тунхариха (не иметь силы воли, не решаться, робеть, трусить): Би хүнһѳѳ ехэ нюужа, баһа хоёр-гурбан үгэтэй харюу бэшээд, үгэхэеэ эшэжэ, зүрхэ алдажа, хоёр хоног ябаад, унтаандань дэрэ доронь хэжэ орхёоб (Ц. Дон); б) баруун бур. залхуурха (лениться): Ерэхэдэмни та үгы байгаат, харин нэгэ эхэнэртэ шортоо намнуулаад, танай байрашье мэдэхэгүй аад, бэдэрхэ гэжэ зүрхэ алдажа ябабаб (Ц. Дон); зүрхэ алдахуулха зориггүй болгохо, айлгаха (страшить, пугать): «Теэд орхимжоёо орхёо һаа, байза, хайшан гэжэ мүнгэн зѳѳри олохо болонобиб?» гэһэн бодол орожо, зүрхэ алдахуулна (Д. Батожабай); зүрхэеэ бариха а) бэеэ бариха (сдерживаться, подавлять свои чувства): Тиихэдэнь Бата хургаяа буугайнгаа шабха дээрэ бариhан зандаа, нэгэ бага зүрхэеэ даран, баабгайнгаа сэхэ сээжэ руунь шагаанхай, тэрэнээ шэнжэлжэ оробо (Ц. Галанов); б) зоригтой байха (не терять присутствия духа); зүрхэ орохо зоригтой болохо, зоримгой болохо, зоригжохо (набираться храбрости, смелеть): Айлшадаараа духаряа барижа, бүришье зүрхэ ороһон Хурьганай яажашье һаань Түмэниие аршалхаяа гүйжэ ошоходонь, тэрэнь гэртээ үгы байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); зүрхэ гаргаха үүсхэлтэй байха (проявлять инициативу); зүрхѳѳ үхэхэ а) һанаһан юумээ хэхэеэ буршаха (отказываться от мысли делать что-л.); б) һанаһан юумэеэ бүтээхэ шадал, хүсэлѳѳ алдаха (руки опускаются); зүрхѳѳ хүрэхэ зориглохо, зоригжохо (отваживаться): Иигэжэ хэлэхэеэ зүрхэмнай хүрэбэгүй; зүрхѳѳ хариха юумэ хэхэ һанаагаа буураха, тун хариха, сухариха (лишаться решительности или стремления, желания, способности к чему-л.); 5) ямар нэгэ юумэнэй түб, эгээ шухала газар (центральное, важнейшее место чего-л.): Эдэ үдэрнүүдтэ манай ороной зүрхэн Москва шадар баатар хүбүүдэйнгээ фашистнуудые сохижо байһан тухай баяртай мэдээнүүдые шагнана гээшэбди (Б. Шойдоков); 6) инаг дуранай һүлдэ тэмдэг болодог зүрхэнэй зураг (изображение сердца, символизирующее любовь): Хара хүхэ бэхээр соо хадхажа хэһэн зүрхэнэй зураг, тэрэ зүрхые соо харбаһан амурай һуршын энэ хүнэй сагаан үбсүүндэ байгааша Доржодо һанагдана (Ч. Цыдендамбаев); зүрхэ дараха ниигэмэй сүлжээндэ хэн нэгэнэй таалагдаһан зураг гү, али мэдээсэлые һайшаажа зүрхэн дүрсэтэй тэмдэг дараха (лайкать): Ши юундэ тэрэ басаганай зурагуудта ходо зүрхэ даранаш?; 7) зүрхэндэ адли түхэлтэй, гонзод гэһэн оройтой хада, уула (гора с овальной вершиной): Баян зүрхэнэй налуу боорёор эреэ маряан һүрэг хонид ганса нэгэ мааралдан бэлшэнэд (Ч. Цыдендамбаев); 8) будд. тарни, эльбэ (заклинание); боди зүрхэн а) нангин сэдьхэл (святая душа); б) гол удха (суть, квинтэссенция); ○ гол, сэдьхэл, сээжэ, үрэ, эльгэн гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) зүрхэндэ хабаатай (сердечный); зүрхэн толто эгээ томо гол һудаһан, улаан гол (сердечная аорта); 2) зүрхэндэ адли (сердцеобразный): зүрхэн хада; 3) гол, шухала (главный): зүрхэн тарни.