ЁҺО(Н)

(н) юум. н. 1) олониитын гурим дүрим, заншал (общепринятое правило, обычай, традиция): – Һанаһан айлда болоһон эдеэн гэдэг һайн ёһо тохёолдобо гээшэ. Иигэжэ ходол һайн ёһо тохёолдожол байг лэ даа (Х. Намсараев); ёһо заншал дагажа мүрдэдэг уламжалал, олониитын дүрим, зан заншал (традиция, обычай): Үгтэхэ басаган Залмашье, үдэшэхэ нүхэдыньшье баһал ёһо заншал сахижа, зорюута ута миндаһан һабхагуудые зүүһэн гэзэгэнүүдээ холбожо сүлѳѳгүй (Б. Санжин, Б. Дандарон); ёһо гурим а) олониитын дүрим, зан заншал (обычай): Гэрэй эзэн эхэнэр жэнхэни буряад ёһо гурим сахин, гэртэнь түрүүшынхиеэ ороһон айлшанда ехэхэн хүндэ түхеэрбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); б) дүрим, журам, байгуулалта (порядок, распорядок): Анхан тогтоһон табисуурайнгаа ёһо гуримаар үбэл болоод лэ, һѳѳргѳѳ зун боложол байдаг гээшэ ааб даа (Б. Мунгонов); ёһо дүүргэлгэ тиихын тэдыдэ, иигэн тиигэн бүтэһэн дээрэ тоололго (проформа); хуушан (гү, али урданай) ёһоор а) урданай ёһо, заншал баримталан (по-старому): Юундэб гэхэдэ, хуушанай хүниие урданай ёһоор мордохуулха гэжэ үдэр гараг һуруулхадань, үсѳѳхэн үдэр заагдаһан байгаа (Ц.-Ж. Жимбиев); б) байһан хэбээрнь (по-старому, как было); шэнэ ёһоор хуушанһаа арсан, шэнэлэн (по-новому): Иигэжэ энэ фермынхид шэнэ ёһоор ажаллан байхадаа, тэрээндээ ехэл шунамгай нэтэрүүгээр оролдонод (Ц.-Ж. Жимбиев); заншалта ёһоор заншаһан маягаар (традиционно): Үнгэрэгшэ амаралтын үдэрнүүдтэ «Зунай наадан-2012» гэһэн тамирай ба соелой спартакиада заншалта еһоор үнгэргэгдэһэн байна (Э. Чимитдоржиев); ёһын тэды (гү, али тэдыдэ) ёһо баримталаашан, сахяашан боложо, тэды зэргээр (для вида, формально, для проформы): Гэртэ байгаашад булта хүл алданад, шэрдэг дэбдинэд, газааһаа бѳѳ орожо, бурханда ёһын тэды мүргѳѳд, мэндэшэлжэ һууна (Х. Намсараев); Амар мэндэеэ ёһын тэдыдэ андалдаһанай удаа һонин һорьмойшье һуража, гоёолдожо байбагүй (Ц.-Ж. Жимбиев); ёһын тэдыдэ хэлэхэ хэлэхэ баатайл һэм гэжэ хэлэхэ (говорить для проформы); уһынь уубал, ёһынь дахадаг (Оньһ. ү.) али нэгэн юумэндэ оролсобол, гуримшаһаарнь ябалсаха (≈ в чужой монастырь со своим уставом не ходят; ≈ с волками жить, по-волчьи выть); 2) дүрим, гурим, журам, байгуулалта (порядок, распорядок, режим): Уданшьегүй тэрэ шэнэ ёһоной тосхон айлда хүрэжэ ерэхэдэнь, анханһаа хойшо гуримтай найртайгаар түсэблэн табигдаһан сэбэр һайхан үндэр набтар байшангууд тэбхылдэнэ (Х. Намсараев); ёһо журам эмхи журам, заршам, бэеэ зохидоор абажа ябаха дүрим (правило, порядок, этикет): Давид Граве буудалай эзэндэ хандажа, эрдэмтэйсэр, ёһо журам мэдэхэ хитад-монгол хэлэмэршые оложо үгыт гэжэ гуйба (Б. Санжин, Б. Дандарон); ёһо журамаа алдаха зохихогүйгѳѳр аашалха, таарашагүйгѳѳр бэеэ абажа ябаха (морально разлагаться); ёһо заршам эшэ үндэһэн, үзэл (принцип): Сагай эрхээр бии болоһон юумэн, сагайнгаа эрхээр үгы болодог ёһо заршам хэтэдээ үнэн (М. Батоин оршуулба); арьбалалгын ёһон алмаха журам (режим экономии); ёһо соонь зохихо руунь, зохихо аргаар, ёһотоор (как следует, надлежащим образом): Хэрбээ шинии ёһо соонь һайнаар ажаллаһан байгаа һааш, хэншье зобохогүй, ѳѳрѳѳшье зэмэлүүлхэгүй байгаа бэшэ гүш? (К. Цыденов); ёһо буруу ниитэ дүрим гуримда харша, алдуу эндүүтэй (неправильный, ошибочный): Ямаршье ушарта иимэ ёһо буруу ябадалда дахяад гараа үргэхѳѳ болихынтнай түлѳѳ хѳѳрэлдэжэ байнабди (Б. Шойдоков); уялгата ёһоор заатагүй, заабол, эрхэбэшээ (в обязательном порядке); шүүмжэлхы ёһоор шэнжэлэн, дутуу дундануудыень, һайн талыень элирүүлэн (критически); 3) хуули, эрхэ, хэм хэмжээн, заршам, жэнхэни байдал (закон, норма, принцип, естество): Гүрэн түрынгѳѳ ёһо, хуулиие сахихын хажуугаар түрэл арадаа олон яһанай арадуудай дунда хамгаалжа шадаха хүнүүдые бэлдэхэ хэрэгтэй (Ж. Доржиева); хуулита ёһоор хуули баримталан (по закону, официально): Баргажанай заповедник хуулита ёһоор мянга юһэн зуун хорин зургаан оной январьда нээгдэһэн юм гэжэ Саран-Гэрэл эдир аяншадта хѳѳрэбэ (Б. Мунгонов); ами нюурай ойро хүрэхэгүй ёһон, хүнэй ойро хүрэхэгүй ёһон хуулиин хамгаалгатайгаар хүниие хүрэхэ, дайраха, хаалтада хааха, мүрдэлгэ хэхэгүй гэһэн ёһон, дүрим (неприкосновенность личности); байгаалиин ёһон байгаалиин хүгжэлтын заншаһан ябаса, хүгжэлтэ (закон природы): Хабартаа модоной гүлгэлхэдэ, энэ хадаа байгаалиин ёһо гээшэ гэжэ заахан ябахадаа ѳѳрѳѳшье этигэгшэгүй һэм (Ч. Цыдендамбаев); заншаһан ёһо хэбшэһэн журам, дүрим, эрхэ (обычное право); хоёр ёһон будд. шажанай болон хара байдалай гэһэн хоёр ёһон (два рода нравственных закона – мирской и духовный); ○ алба, дэг, жама, жаяг, хуули гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.