ЕХЭ

1. тэмд. н. 1) юрын хэмжээнһээ үлүү гарама дээшээ, хэмжэгээрээ томо, мантан, агуу, мантан, асари; бүдүүн – хүн тухай (большой, крупный, огромный, могучий; толстый – о человеке): Жэжэ юумэнүүдыень ехэ хайрсаг соо багтаагты! (Ч. Цыдендамбаев); Ехэ модоной һүүдэр ехэ, ехэ ногооной шүүдэр ехэ (Оньһ. ү.); Ехэ баабгай шангаар бархирдаг (Оньһ. ү.); ехэ гэр уужам гэр (большой дом): Һууринай тэгэндэхи ехэ гэр, хэбэрынь конторо, багта хазаар моритой хэдэн хүн ерэжэ бууба (В. Гармаев); ехэ барилга үргэн хэмжээнэй барилга (большая стройка): Харин мүнѳѳ тон ехэ барилга хэгдэжэ, урданайхиһаа гоё болоо гэжэ дуулагшаб, заримандаахарадаг һаа гэжэ һанахаш (Ц.-Ж. Жимбиев); ехэ амжалта толотомо амжалта (крупное достижение): Эдир дуушан энэ наһан соогоо эгээл ехэ амжалта туйлаад ябаһандаа, заха хизааргүй жаргалтай (Ц.-Ж. Жимбиев); ехэ гэр бүлэ олон хүүгэдтэй үнэр баян гэр бүлэ (большая семья): Ринчинэй хэлэһээр, тэрэ нэгэ ехэ гэр бүлэ сооһоош ѳѳһэдтѳѳ хэрэгтэй хэниие олохомнайб? (В. Гармаев); сэгнэшэгүй ехэ үнэтэй сэнтэй (бесценный, неоценимый): Бишыхан Сашын, Степан Тимофеевичын, бүхы һургагшанарайнь, Матвей Семёновичын, Алексейн, бултанайнь сэгнэшэгүй ехэ аша туһын үрэ гээшэл (Ч. Цыдендамбаев); ехэ уһан а) гол, мүрэн (река): Нэгэтэ үргэн ехэ уһа гаталан ниидэжэ, түрэл орондоо зорижо ябатарнь, ангууша хүбүүн харбажаалана (Ч. Цыдендамбаев); б) түнх. далай (море); ехэ буу үхэр буу (пушка); буха ехэ хүзүүтэн аман зох. бүдүүн хүзүүтэн (обладающие бычьей шеей, эпитет баторов): Жэшээлхэдэ, морин үльгэртэ «баатар» гэхын орондо «буха ехэ хүзүүтэн», «буудай мүнгэн һаадагтан» гэһэн үгэнүүдээр һэлгэн хэлэдэг заншалтай (С. Бабуев); ◊ далай ехэ хэмжэшэ тоолошогүй ехэ (безграничный, огромный): Иимэ ган сагта хобоогоор урдаһан уһан далай ехэ газартай баяд ноёдһоо сааша гараха юм аал даа? – гэжэ Димид дуугарба (Ч. Цыдендамбаев); 2) агуу, үндэр, хүндэтэй (высокий, высший): – Яагаашье һаа, энэ Хасууритадамнай эгээ ехэ ноён бшуу! (А. Ангархаев); ехэ багша агуу, хүндэтэй багша (великий учитель): Сэсэнһээ сэсэн бодолтой энэ ехэ багшатай һанагдаагүй ушар тохёолдоһон байгаа (Д. Батожабай); 3) наһаа гү, али бэеэ хүсэһэн (взрослый): Ехэ хүн байтараа ошожо ошожо ямаршье хоро нүгэлгүй хулганаанһаа айха гэжэ яаха юм гэжэ этигээгүй бэлэйб (Ц.-Д. Хамаев); ехэ багагүй булта, багашуулһаа наһаа хүсэһэн зон хүрэтэрѳѳ (все, и стар, и млад): Удангүй үбэлжѳѳнэй ута гэрэй нэгэ хахад соо Ута-Хүндын малшад ехэ багагүй сугларба (В. Гармаев); 4) эгээн түрүүн түрэһэн, айлай түрүүшын, ууган – үхибүүн тухай (старший): Ехэ хүбүүн Толиёо минии бэшэ гэжэ һамгаяа зобооһоноо һанаад, Ефим шүдэеэ үбдэһэн шэнгиуршыгаад, газар ёборжорхино (С. Цыредоржиев); Дэлгүүр дээгүүр зайжа ябатараа, Жубхайн ехэ басаган Бортогшонтой уулзабаб, дахуулжа гэртээ абаашаба, дүү Цэпэлмаатаяа байгаа (Г.-Д. Дамбаев); ехэ хүрьгэн айлай түрүүшын басаганай нүхэр (старший зять): Тэрэ һэгсэрэн һагад эдэ мэтын бодолнуудһаа сүлѳѳржэ, эхынгээ хэбтэжэ байһан ехэ хүрьгэнэйхи руугаа моридоо годируулба (Ц. Цырендоржиев); 5) бүхые шэнгээһэн, шанга, хүсэтэй (сильный, всепоглощающий – о чувстве): Харин ёһотой, наһанайнь ехэ дуран – урдань (К. Цыденов); 6) шанга абяатай, айхабтар (громкий): Тиибэшье тэсэхын аргагүй үбшэн, аймшагтай ехэ шууяан тархи соогуурнь хүлгэнэ (В. Гармаев); 7) дээрэлхүү, ёһорхуу (высокомерный, надменный): ехэ зан гаргаха; ехэ юумэн болохо барг. дээрэлхэхэ, ёһорхохо (проявлять высокомерие): Намда хамуулсыш гэхэдэм ехэ юумэн болобо; ○ адар, үргэн гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. наречи 1) хэтэрмэ, элбэг, баян (много): Тиигэжэ байжа нилээд ехэ түлеэ хахалжархиһан байба (Ц. Дон); Ехэ зѳѳритэй байнхаар, ехэ эрдэмтэй байха (Оньһ. ү.); 2) угаа, тон, маша (очень, весьма, сильно, чересчур): Балмасуу үншэн хэнзэ аад лэ, наһаараашье абгай гүүлээгүй юм, тиигэжэ нэрлүүлхэдээ ехэ баярлаба (Ц.-Ж. Жимбиев); 3. юум. н. 1) ехэ хэмжээ, ехэ тоо (большое количество): Гэбэшье бидэнэр ажал хэрэгээ ябуулхадаа, ехые ехэ гэхэ, багые шамарлаха ёһогүйбди (А. Бальбуров); мүнгэ ехые олохо олон мүнгэтэй болохо (добывать большое количество денег, много денег): Хүн бүхэн мүнгэ ехые олохо гэжэ олзотой ажал бэдэрдэг (Д. Эрдынеев); ехэ ехээр томо томо хэһэгээр, томо томо хэмжээгээр (большими частями, большим порциями, помногу): – Эндэшни, юрдѳѳ, ондоо юумэн бии хэбэртэй, – гээд, Гарма ехэ ехээр үбһѳѳ асалжа, ѳѳдэнь хаясагаажа оробо (С. Ангабаев); 2) хэмжээ, газаа түхэлэй хэмжээ (величина, размер): – Ажабайдалай үргэн ехые һаял ойлгожо ябанаб! (Д. Эрдынеев); ехэ бага хэм хэмжээ (размер): Эдеэень аалин ба ехэ багыень хирэлүүлжэ эди (Э.-Х. Галшиев); 4. хараалнуудтай гү, али шамарлал, жэшэлгэ, дура гуталга г.м. дамжуулһан нэрэ мдүүлэлнүүдтэ хэрэглэгдэхэдээ, шангадхаһан удха нэмэн оруулдаг, үйлѳѳ харла ехэ; ээ, жалда ехэ г.м. (чёрт! эх! и т.д.): Эжыгээ мэхэлээд лэ, нюдыем борлуулан үгэеэ үгѳѳд лэ ябаха болоо һаа, урагшагүйдэхэш! Барнааг даһаа ехэ! (Ц. Цырендоржиев).