ДЭЛХЭЙ

1. юум. н. 1) юртэмсэ, оршолон юртэмсэ, газар дайда (мир, земля, вселенная): Огторгойдо һара мүшэдшье үеын үедэ огто байгаагүй, дэлхэйе һаруул һайхан наран огтошье дулаасуулаагүй юм шэнгеэр һанагдана (Ч. Цыдендамбаев); Лама шабинар бурханай табисуурай гэһэн этигэлээ орхижо, һүзэглэдэггүй залуу хүнэй нюдѳѳр дэлхэйе харахаяа мүнѳѳ оролдодог болонхой (Ц.-Д. Хамаев); хүрьһэтэ дэлхэй газар дайда (земля): Одоол тээ тэрэ зүүн тээһээ огторгойн хаяа хүрьһэтэ дэлхэй хоёрой ниилэһэн уулзуурай зурлаа мэдэгдэжэ эхилбэ (Б. Шойдоков); алтан (гү, али нарата, үлгэн) дэлхэй оршолонто дэлхэй, газар (мир, свет): Хүрьһэтэ алтан дэлхэй дээрэ хүмүүнэй бэе оложо түрѳѳ һэн хойноо нэгэ наһанайнгаа юумэ бүтээбэш… (Ц.-Ж. Жимбиев); Хэршье гоё сэсэгэй дайралдаа һаа, тэрэ сэсэг дээрээ бүхэли үдэртѳѳ һуудаг тиимэ эрбээхэй зүгы хоёрые нарата дэлхэй хаража үзэһэн юм гү? (Ч. Цыдендамбаев); Атай-Улаан тэнгэриин / Айраһан бутарһан бэенүүд / Үлгэн дэлхэйн үнсэгтэ / Үтэжэ шатажа захалба (Гэсэрһээ); алтан дэлхэйн жама ёһон хүн ниигэмэй ажабайдалай ёһон, хүгжэхэ гурим (законы жизни); дэлхэй дайда газар дайда (земля): Одоной саана харанхы, / Дэлхэй байгаали арюухан, / Одоной наана харагдаатай, / Дэлхэй дайда сарюухан (А. Уланов); үльгэрэй дэлхэй шэлж. үльгэр онтохоной орон, оршон байдал, бүхы шэдитэ баатарнууд болон хада уула, далай мүрэн г.м. (фантастический мир); 2) шулуулиг, мүн хииһээ бүридэһэн, ѳѳрынгѳѳ гол тойрон эрьехэ зуураа түхэреэн, үгышье һаа гонзогор замаар нара гү, али ондоошье одо тойрон эрьедэг замбуулинай томо бэе (планета); 3) бѳѳ хүн амитанай болон бусад амитадай амидарха газар (земля как обиталище живых существ); ○ бүмбэрсэг, орон гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.