ДЭГЭЛ

юум. н. 1) буряад арадай захатай, хамсытай, ута хормойтой үндэһэн гадар хубсаһан (дэгэл, шуба, тулуп, халат, бурятская национальная верхняя одежда): Барбаади үбгэн ямаан һахалаа шобторон хэлээд, суглаанай президиум тээшэ мүнгэн хутага, утаһан бүһэ, хурьган малгай, оймһо, тансаран гадартай буряад дэгэл һарбайжа, дээрэнь торгон алшуур, мүнгэн гааһа табиба (Ж. Тумунов); нэхы (гү, али үһэтэй, хүдэһэн) дэгэл нооһотойгоор үбшэгдэһэн арһа элдэжэ оёгдоһон дэгэл (дэгэл на меху); хуулидха дэгэл хайшалагдаһан нооһотой арһаар доторлогдоһон дэгэл (дэгэл на стриженом меху); хүрбэдхэ дэгэл нэгэ хурга тухай ургаһан нооһотой арһаар оёгдоһон дэгэл (дэгэл на меху с коротким волосом); һагса дэгэл жэл хүсѳѳдүй хурьгадай арһаар оёгдоһон дэгэл (дэгэл на каракуле); тугал дэгэл жэл тухай наһатай тугадай арһаар оёгдоһон дэгэл (дэгэл из телячьих шкур); һарьмай дэгэл нооһо зулмаагдаһан арһаар оёогдоһон дэгэл (кожаный дэгэл): Зүүн ташар руу һарьмай дэгэлтэй нэгэ хүн голложо ябана (Д.-Д. Дугаров); һорһон дэгэл боро гүрѳѳһэнэй арһаар оёгдоһон дэгэл (дэгэл на косульем меху): Үнэшэхэн зээрдэеэ унаһан, һорһон дахатай Еши Жамсуев хойноһоонь оодоргоно (Ч. Цыдендамбаев); һамган дэгэл бүһѳѳрѳѳ татааһатай һамгадай үмдэдэг дэгэл (женский дэгэл): Али зургаан гэзэгэеэ ниилүүлжэ, хоёр тээшэнь мэлшытэр һамнуулаад, мүнгэн туйба зүүһэндээ, һамган дэгэл, уужа үмдэһэндѳѳ иимээр харагдажа болоо ёһотой (Б. Санжин, Б. Дандарон); басаган дэгэл сэхээр эсхэгдэһэн басагадай дэгэл (девичий дэгэл); сээжэ дэгэл сээжэ бэеэрээ хүдэһэн дотортой дэгэл (дэгэл с меховым лифом); бүһэтэй хүнэй дэгэл эрэгтэйн үмдэхэ, сэхэ эсхэбэритэй дэгэл (мужской дэгэл); оодон дэгэл бүһэнһѳѳ доро хүрэтэр хормойтой дулаан дэгэл (короткополый дэгэл): Би дутуу ядуу нюураа хатюулдаад, ахайн оодон дэгэл үмдэжэ, Жамсаран гэжэ залуу тракторист хүбүүнээр үбһэндэ ошохо болобоб (А. Жамбалдоржиев); номто дэгэл буддын шажанай, санваартанай дэгэл хубсаһан (ламский дэгэл); дэгэл хубсаһан дэгэл болон бусад хубсаһан (одежда и т.п.): Мүнѳѳ мори, эмээл, дэгэл хубсаһа, зүүдхэл зүүбшэеэ абаад, талииһан дээрэһээнь бодоходо, тиимэшүү байгаа байна даа! (Х. Намсараев); булган дэгэл булганай арһаар оёгдоһон дэгэл (соболья шуба): Шнелль һанаа амархан аад, Шоёной гар дээрэхи булган дэгэл обёорон гайхажа, нидхэнүүдээ дээшэнь шэдэбэ (А. Ангархаев); ◊ дэгэл хормойтой юумэн бүхэн заха узууртай (у всего есть конец): Дэгэл хормойтой, аргамжа үзүүртэй, харгы захатай… баригдаха даа, – гээд, Дансаран шагнаархана (С. Цырендоржиев); хүн ахатай, дэгэл захатай залуу зонаха захатанайнгаа үгэ дуулаха ёһотой гэһэн удхатай (слушаться старших): Хүн ахатай, дэгэл захатай гэжэ дуулаа һэн гүш? (Ч. Цыдендамбаев); ◊ дэгэлэй хооhон гол болохо шадал тэнхээгүй болохо, үлбэр болохо (стать немощным, бесполезным): Юмсэ үбгэн юушье дуугарангүй hуутараа хүгшэн тээшээ хараад: – Хүгшэн аа, бишни дэгэлэй хооhон гол болоо байнаб даа, – гэбэ ха (Г. Дашидоржин); 2) мүнѳѳнэй үедэ ямаршье гадар хубсаһан (верхняя одежда, куртка, пальто, шуба): – Максар! – гэжэ хүбүүгээ Дагбаев дуудаба. – Заахан һүхэ, суба, хүбэнтэй дэгэл асарал даа (В. Гармаев); Тэндэһээ Санжид хүгшэн ерэхэдээ, Монголой Дархан хотодо оёгдоһон дублёнко дэгэл асарба (Г. Дашабылов).