ДУНДА

1. юум. н. юумэнэй хоёр захын хоорондо (эхин һүүл, адаг; дээдэ доодо; баруун зүүн тала) гү, али түхэреэн юумэнэй тойрогойнь алишье захаһаа адли зайда оршоһон газар (середина): Дундаһаа дээгүүр нюргатай, урьягар шара үһэтэй, һарнад гэһэн морхогор хамартай хүн байха (Б. Мунгонов); Модоной тайрадаһанай дундаһаань барихада таатай байдаг; 2. тэмд. н. 1) юумэнэй хоёр захын хоорондохи, тэгэндэхи (средний): Вагоной доодо һуури эзэлһэнби, дунда hуурида хахархай хитад хүүртигээр сээжэеэ хушаһан, ород хүн саашаа хараад унтанал, унтанал (Б.-Б. Намсарайн); дунда хурган долёобор нэрэгүй хоёр хурганай хоорондохи хурган (средний палец): Дунда хургаяа хүбэнгѳѳр орёожо, хонхо сэсэг шэнгихэнээр талхан сүгсэ углаад, Аламжа хурганайнгаа үзүүртэ гал асарба (Д. Батожабай); дунда хүбүүн нэгэ айлай дээрээ ахатай гү, али эгэшэтэй аад, дүүтэй хүбүүн, тээли хүбүүн (средний сын): Эгээл энэ үедэ Шэлдэй зангиин дунда хүбүүн ухаа мэдээ алданхай юумэ гүйлгэжэ ерэбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); дунда зуун жэлнүүд түүх. манай ээрын (тоололой) дугаар зуун жэлһээ эхилээд XVII дугаар зуун жэлнүүд хүрэтэрхи үе (Средние века): Тэндэ Цыбен Жамцаранотой танилсажа, тэрэнэй туһаламжаар буряад-монголшуудай дунда зуун жэлнүүдэй түүхэ бэшэгүүдые монгол, хитад хэлэнүүдһээ буулгажа абаа, эртэ урдын түүхын эшэ үндэһэн болодог аман зохёолнуудтай танилсаһан байгаа (Ц. Цырендоржиева); дунда далай аман зох. газар дэлхэйн дунда оршодог далай (Срединное море); дунда һара жэлэй уларил бүхэнэй гурбан һарын хоёрдохинь (средний месяц времени года): Дунда һарын тэндэ, гарагай табанда үдэ боложо байхада, үдэ нара харан, баруун урда зүгые барижа, Ононой мүльһэн дээгүүр гараһан үбэлэй харгы дахан зѳѳгѳѳ бэлэй (Б.-Б. Намсарайн); дунда наһанай дүшэн табин наһатай (средних лет): Тэндэһээнь мяхалиг набтаршье һаа шуран, дунда наһанай хүн нюдаргаа далайн харбажа гараба (А. Ангархаев); дунда зэргэ һайншье бэшэ, муушье бэшэ (средне): Арбаад жэл соо нэгэ-хоёр дахин һайн ургаса абтана, гурба-дүрбэ дахин дунда зэргэ, бэшэндээ адаг муу байна (Ц.-Ж. Жимбиев); дунда зэргын нюргатай, дунда жиирэй бэетэй үндэршье бэшэ, намханшье бэшэ (среднего роста): – Нэгэниинь таби гарамгай, дунда зэргын нюргатай, бүхэриг бэетэй хүн (М. Осодоев); Залуушье, үтэлһэншье, шиираг мундуу шалхагаршье, туранхай шүрбэһэлигшье хүнүүдые үзѳѳд, таһалга сооһоо гаргажа һуутарнь, дунда зэргын бэетэй, залуухан басаган орожо ерэбэ (А. Ангархаев); Эгээл энээниие һамбаашалан, дунда жиирэй бэетэй нэгэн сэрэгшэ хороһон газарһаа һүрэн гараад, асфальт дээгүүр тохоноглон, үхибүүн тээшэ жэгтэй түргѳѳр, шадамар бэрхээр мүлхишэбэ (Г.-Д. Дамбаев); дунда шадалтай баян нюдарган үгытэй хоёрой хоорондо байһан (среднего достатка): Минии эсэгэ Бальжиниматан үгытэйшье гээ һаа, үгытэй, дунда шадалтайшье гээ һаа, хүсэд дунда шадалтай боложо шадаагүй хасаг айлайхи байһан юм (Б. Мунгонов); дунда шэгнүүрэй бокс, барилдаан мэтын мүрысѳѳндэ хабаадагшадые хубаарилха хэмжээн, 69–75 килограмм хүндэ (средней весовой категории): – Рингын улаан буланда дунда шэгнүүрэй боксёр, СССР-эй спортын мастер Аюуша Цыденов уригдана (С. Цырендоржиев); ○ дутуу гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2) дүүрэн бэшэ, хүсэд бэшэ; (неполный, недостаточный); һанаан дунда сэдьхэл хананги бэшэ (неудовлетворённый): – Нээрээшье тиимэл даа, зүб хэлэнэш. Теэд ѳѳрынгѳѳ нюдѳѳр хараагүйдэ хэзээш һанаан дунда байха, жэгтэйл юм даа (Б. Мунгонов); Үнеэд уһалжа, ундаа харяабашье, үшѳѳ һанаан дунда юумэд тэндэ хагшалан байтараа, эбэрнүүдээрээ үлхэлдэн, эрьелдэн хүлгэбэд (Ц.-Ж. Жимбиев); юрэнхы дунда болбосорол нэгэдэхи ангиһаа арбан нэгэдэхи анги хүрэтэр һургуулида һуража эрдэм ололго (общее среднее образование); 3. дах. ү. 1) алибаа юумэнэй тэгтэ, голдо, түбтэ, хоорондо (среди, посреди): Аяншадай хонохоёо байһан газарһаа холо бэшэ, хүн амитанай ябадаггүй намхалзуур намагай дунда, дээрмэшэдэй байра бии байгаа (Б. Санжин, Б. Дандарон); тэг (гү, али тэгэн) дунда яг голдо, түбтэ (как раз посередине): Тосхоной тэг дунда үйлсэ тээшэ хараһан магазинтай, үндэр томо гэр холоһоо тобойжо харагдана (Х. Намсараев); Сэрэнцүү тэрэ һүриин тэгэн дунда обойһон үлѳѳдэһэ онгиргон, буритан алдаһан үбһэнһѳѳ боробтор тооһо үрхиргэнэ (Ц.-Ж. Жимбиев); талмайн дунда талмайн тэгтэ (посреди площади): Тэдэнэй хүрэжэ ерэхэдэ, Сэрэн-Цоколой барагар шарайтай юумэ, оршон тойрон хараашалан, талмайн дунда мориёо татаад, зогсожо байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); гудамжын дунда гудамжын голдо (посреди улицы): Иигэжэ гудамжын дунда тэргэеэ орхёод, орёолтотой тугаа үбэртэлѳѳд, Сабидартаа мордожо, талмай тээшэ харайлгаба (Ц. Шагжин); (ѳѳһэд) дундаа хооро хоорондоо, ѳѳһэд зуураа (между собой): Хүхэ һүүл, дэлһэтэй улабар шарахан моридые унанхай хүнүүд ѳѳһэд дундаа дайлалдажа, гал һомоор тас-няс буудалдана хэбэртэй (Ч. Цыдендамбаев); дундаа хэлсэхэ хоорондоо хэрэг тухайгаа ярилдаха (обсуждать между собой): Дундаа хэлсэхэ юумэ хэн хэндэнь заха хизааргүй олон хэбэртэйшье һаа, үгэнь даб дээрэ үлхэлдэжэ үгэнэгүй: дуугайхан ябанад (Ч. Цыдендамбаев); 2) хоорондо, үедэ, ямар нэгэн үйлэ үйлэдэхын үедэ, сагта, алибаа нэгэн байдалай, сагай үедэ (во время, в то время как, между тем): Энэ шэмээгүйн дунда, сонхын шэлэй хаха бутаран унашаһандал, ямаршьеб басаган шангаар, ханхинаса энеэжэрхибэ (К. Цыденов); зун дунда зунай түлэг хаһада (в разгар лета): Зун дунда хара сай уужа үзэһэн бэшэбди, ямар саг боложо байгаа юм даа (Д.-Д. Дугаров); намар дунда намарай тэг дунда хаһада (в середине осени): – Иигэжэ намар дунда эртынгээ үбһые малдаа эдюулжэрхёо гээшэбди (Ж. Тумунов); ябууд дундаа ябажа байхадаа, зуурандаа (на ходу): Таһалгын саанаһаа шара һахалтай үндэр Федя гараад, богонихон бүреэтэй ташуур ябууд дундаа үлгэсэһѳѳ абаба (Б. Санжин, Б. Дандарон); гүйдэл (гү, али харайса) дунда моринойнгоо харайхын үедэ (на скаку): Мэдэгэй туласа ерээд, моринойнгоо гүйдэл дунда буухадань, хүнүүд сугларанхай, Заяатын эжые үргѳѳд, гэртэнь оруулжа ябабад (Б. Шойдоков); …ардаг мориной харайса дунда дуулаһан маягтайгаар аад, «аба эжыдээ ямбатай» гэһэн һүүлшын мүрые «артель соохоноо ямбатай» гэжэ ѳѳршэлэн татажархиба (Ж. Тумунов); яарал дундаа яаралтай, тэбдэн, мэгдээн соогуур (второпях, впопыхах): Хамбын уряал абаһан тайжа хэды нарин хёрхо байбашье, яарал дундаа урдаа байһан хэршээтэй мяханһаа ама хүрэжэрхиһэн юм (Д. Батожабай); түргэн дундаа хурдаар, түргѳѳр, яаралтайгаар (быстро, спешно): Түргэн дундаа хажуу тээшээ годиржо шададаггүй, шэглэһэн тээшээ сэб сэхэ гүйшэдэг, тиимэ жэгтэй амитан шуу бодон гахай гээшэмнай (Б. Мунгонов); сухал дундаа уур сухалдаа диилдээд (в гневе, в сердцах): Сухал дундаа таягаа мартажа, таяггүйгѳѳр аяар эндэ хүрэжэ ерэһэнээ мэдэжэ, гайхана (Ц. Дон); түлэг дундаа а) һаарида (в самом разгаре, вовсю): Тэдэнэй Түглэ шугын эхин хүрэжэ ерэхэдэ, наран дээрэ гарашоод, халуу шаташанхай, ажал гээшэ түлэг дундаа ябажа байба (З. Гомбожабай); б) бэе шадалтай байха үедѳѳ (в расцвете сил, в соку): Агнууриин ажахын директор, түлэг дундаа ябаһан түргэн янзын хүн, ангуушанаар Айдайе ажахыдаа абажа, хоёр үдэрэй туршада гэртээ айлшалуулба (С. Доржиев); охин дунда эдир залуу наһанда (в расцвете): Арбан долоон наһанайнгаа охин дунда намтай нүхэсэн ябаһан Балжидни (Ц.-Д. Хамаев); хүсэн дунда а) эсээдүй байха үедѳѳ, шадал алдаагүй байхадаа (пока были силы); б) түлэг түгэлдэр байха үедѳѳ (в расцвете сил): Ажалынь урданайнгаа хэбээр урагшатай эршэмтэй үргэлжэлэн, малай эдеэлүүлгэ, уһалалга болон һаалгын үедэ үнѳѳхи омогтой дорюун малшад, согтой солбон залуушуудай хүсэн дунда Должон Балжаа хоёрой үгынь хүндэ мэдэгдэхэгүй байба (Ц. Дон); 4. наречи 1) тэгтэ, голдо, түбтэ (посередине, в центре): Хүбүүд мүн лэ басагад мэтэ, дунда ябаһан хоёр хүбүүд барилсаһан гарнуудаа дээрэ үргэжэ, үүдэ гаргана (Ц. Шагжин); 2) хүсэд гү, али дүүрэн бэшээр, хахадаар (неполно, средне): дунда юулэхэ; дунда аягалха хахадаар хэхэ (наливать половину стакана, рюмки и пр.); дунда орохо хахадта хүрэтэрѳѳ хооһорхо (наполовину опустеть): Бүхэ Ламын урда байһан зүгѳѳргүй томо тэбшэтэй мяхан дунда орожол байна (Д. Батожабай); дунда оруулха хахадыень уужархиха гү, али эдэжэрхихэ (наполовину опустошить): Нэгэтэ магазинаар зайгаад ерэхэдэмни, Сергей нүхэртэеэ хахадые урдаа табинхай, нилээн дунда орууланхай һуубал даа (С. Цырендоржиев).