ДУЛАА(Н)

(н) 1. тэмд. н. 1) хүйтэ нэбтэрүүлхэгүй, хүргэхэгүй, дааруулхагүй (тёплый, не пропускающий холод): Хайрсаг соо хүбүүдэй һэлгэхэ самса үмдэнүүд, дулаан оймһо, малгайнууд, номууд (Ч. Цыдендамбаев); дулаан гэр хүйтэн уларилда тааруулжа баригдаһан, дулаа барисатай гэр (тёплый дом): Айл оложо, дулаан гэртэ ороһондоо захагүй баярлашаһан Гомбо жэгшүүритэ муухай хара аюул үшѳѳ урдамни хүлеэн угтажа байна гэжэ хаанаһаа мэдэхэб (Ц. Дон); дулаан хэбтэри хүйтэн уларилта сагта малай доро хүйтэ абахагүйн тула, хүрэшэһэн газарай хайрахагүйн тулада дэбдигдэһэн хохир, хулһан, һолоомо мэтын юумэн (тёплая постель): Гэрэй үбэртэхи дулаан хэбтэридээ бүхѳѳр унташаһан нохойнь гэнтэ ярд гэжэ Гаржилай дахын хормойдо аһашаба (Ж. Тумунов); 2) дулаа урьяаһан, дулаа үгэһэн, дулаасуулха аргатай (тёплый, являющийся источником тепла): Һүүлдэнь үерэй уһанай дулаан хадань ойможо наадабад (Ц.-Ж. Жимбиев); 3) байгаалиин уларилтай холбоотой урин, наратай, хүйтэн бэшэ (тёплый – о погоде): Нажар сагай намжаа дулаан үдэрнүүд эхилбэ (Ц.-Д. Хамаев); дулаан саг хабар, намар, зунай үе (тёплое время года); дулаан орон Газарай бүһэлүүртэ ойронхи, үбэлдѳѳ саһа ородоггүй, хүйтэрдэггүй орон газарнууд, субтропигууд, тропигууд, субэкваториальна, экваториальна бүһэлигүүдтэ (тёплые страны): Даляа хуха буудуулаад, дулаан ороноо бусажа шадаагүй нугаһанай үбэлэй хүйтэндэ тулангүй хүрэжэ эхилһэн харза сооһоо шэртэһэндэл, дээшээ тэнгэри ѳѳдэ хүхэ нюдэдѳѳ гунигтайгаар шэглүүлээд хэбтээ (А. Ангархаев); дулаан үбэлжѳѳн наруули, үндэр газарнуудай үбэр таладахи газарта түхеэрэгдэһэн үбэлжѳѳн (тёплое зимовьё); 4) шэлж. урин, налгай, нюдэ татамаар, сэдьхэлдэ дүтѳѳр һанагдаха, ниисэтэй (ласковый, приятный, тёплый): Тиихэдээ Оюун баһа минии нюдэнэй сэсэгы соо ѳѳрыгѳѳ хараа ёһотой гэжэ һанахадаа юундэшьеб, гайхалтай дулаан, урдань үзэгдѳѳгүй мэдэрэлдэ абтан байгааб (А. Жамбалдоржиев); дулаан нюдэн уринаар хараһан нюдэн (ласковые глаза): Хэды тиигэбэшье арюун сэлмэгхэн һүрѳѳ буураагүй, эжэл һайн нүхэрэй, энхэрүү сэсэн эхын дулаан нюдэдые элбэг нёлбоһон угаажал угаажал байба (Ч. Цыдендамбаев); досоо дулаан болохо досоо һайн болохо, сэлмэхэ (теплеть на душе): Харин тээ һууд гээд: – Досоом дулаан болошобо, – гэбэ (С. Доржиев); дулаан үгэ энэрхы, һайн үгэ (тёплые слова): Басаганай гар бариха, сэдьхэлэй дулаан үгэ хэлэхэ зориг түрѳѳдүй бэшэ, харин бэеэ бариха ондоо шалтагаан бии ха юм (Д.-Д. Дугаров); нюдэндэ дулаан дура татамаар, зохид, харахада урин, һайшаагдамаар (приятный на вид): Тэрэ хүбүүе харахадамни, нэгэ жэгтэй, нюдэндэмни дулаан шэнги харагдадаг байха, тиигээд юушье дуугаралсадаггүй байбабди (Ц. Дон); ◊ дулаан газар таатай, ямба ехэтэй тушаал, ажал (теплое местечко): Ехэ ноён «дулаан» газар олохын тулада партиин «үүдэ нээхэ» баатай болоно (Ц. Цырендоржиев); дулаан эльгэтэй һайн сэдьхэлтэй, уряалгы зохид, һайхан зантай (добросердечный, любящий): Жамбал Доржиевич шэрүүн шарайтай юм. Тиибэшье тэрээнhээ үхибүүд оройдоо бэшүүрхэдэггүй. Тэрэ ѳѳрѳѳшье үхибүүдтэ дулаан эльгэтэй юм (В. Сыренов); ○ урин гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; а) дулаан ульһатай, дулаагаар шараһан – уларил тухай (тёплый): Тиимэ ута намарай урин дулаан үедэ үхэр мал оройхон болотор бэлшэдэг байгаа (Ц.-Ж. Жимбиев); б) шэлж. энэрхы, зѳѳлэн, сэдьхэлдэ таашаама (нежный, добрый): Владимир Яковлевичда ошожо, урин дулаан үгэ хэлэхэеэ Доржо хүсэнэ (Ч. Цыдендамбаев); 2. юум. н. 1) дулаанай үе, ури уналга, халаалгаһан байдал (тепло, оттепель): Газаа үхибүүд самсаар шардайса гүйлдэнэ, / Газар дээрэ дулаан буугаа, дулаан (Д. Улзытуев); Энэ үедэ Тамара таалуулһан хасарайнгаа дулаае алдахагүй гэһэншүү хасараа альгаараа дараад, гэр руугаа гүйшэбэ (С. Цырендоржиев); дулаанда орохо хүйтэнһѳѳ халаалгаһан байрада ороохо (зайти в тепло, в тёплое помещение): Хэдэн хоног газаагуур хоножо ябаһан зондо отогой дулаанда орохонь аятай байгаа бэзэ даа (С. Доржиев); 2) физ. бодосой доторхи багахан хэһэгүүдэйнь хүдэлэн хабирасалдахадаа бии болоһон электромагнитна элшэ (физ. теплота, тепло): Гэрэй дундахи табхарһан пеэшэн дулаа даамайханаар тараана (Ц.-Ж. Жимбиев); дулаа дамжууласа ямар нэгэн бодосой дулаа дамжуулха арга, хэмжээн (теплопроводность); дулаа багтааса ямар нэгэн бодосой бэедээ дулаанай элшэ даажа ябаха арга шадал, боломжо (теплоёмкость); 3. наречи даарахаар бэшэ, хүйтэн бэшэ (тепло): Пеэшэнэй хабһанда няалдаад хэбтэхэдэнь, уни бутарма дулаан, аятай зохид ха юм (М. Осодоев); дулаан болгохо дулаархые хүлеэхэ (дождаться, пока не станет тепло, дождаться тепла): Дулаан болгоод, хабар зундаа хүбүүгээ наашань асараарай (Б. Мунгонов).