ДОТОР

1. юум. н. 1) амитан болон хүнэй эдиһэн хоолоо буйлуулдаг бэеын бүлэг эрхэтэд: хото, нарин, бүдүүн гэдэһэн г.м. (внутренности; живот): Гахайн тарган дотор эдижэ садаһан нохойнууд эндэ-тэндэ монсойлдон хэбтэнэд (С. Цырендоржиев); дотор аршаха барг. малай дотор арилгаха, угааха (чистить потроха, внутренности): Дотор аршахада уһа ехэшэгээр халааха хэрэгтэй; 2) хубсаһанай гадар тала доро байдаг үе (подклад): – Манай командирһаа мэдээ! – гээд, тэрэ малгайнгаа доторые уудалжа, дүрбэ нугалжа эбхэһэн саарһа гаргажа һарбайба (Б. Шойдоков); дэгэлэй бүд дотор гадар хубсаһанай досоогуурнь хэжэ оёһон бүд (тканевый подклад дэгэла): Тэрэнээ газар сохижо байжа унтарааһан хойноо дэгэлэйнгээ доторые удара татажа, һанаха байха үнэтэ саарһаяа бэдэрбэ (Ц. Шагжин); 3) шэлж. һанаан сэдьхэл (душа, внутренний мир): Тиимэ бэлэн юумэндэ диилдээд орхихогүй, дотор бүхэтэй байха даа, гэжэ Ган-Булад тообогүй (Ц.-Д. Хамаев); ○ гэдэһэн гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. 1) досоохи, досоо байгша (внутренний): Дотор хашаагай үүдэ нээлгэжэ ороходо, хэрээһэн тэмдэг һажаалгажа бариһан хүнгигэр хүхэ модон гэр үзэгдэдэг байгаа (Д. Батожабай); дотор ѳѳхэн гаргаһан малай гэдэһэн соо нарин болон бүдүүн гэдэһэ бүреэдэһэн ѳѳхэн, һэмжэн (внутренний жир): Адуунай дотор ѳѳхэн арьбан, харин тархиһаань эхилээд дала хүрэтэрхи хүзүүнэй гүбыһэн ѳѳхые далан гэдэг (Д. Шагдарова); дотор хубсаһан бэедээ үмдэдэг, дулаан нимгэн хубсаһан: алгабша майка, дулаан дабхар үмдэн, эхэнэрнүүдэй хүхэбшэ г.м. (бельё): Минжур хубсаһаа тайлажа, стул дээрэ эмхилэн табяад, дотор хубсаһаараашье һаа, шинелеэ хэдэрээд, взводойнгоо список хараба (Ж. Тумунов); дотор самса бэе дээрэ үмдэгдэдэг нимгэн самса (нижняя рубашка, тельник): Тэрэ түргэхэн бодожо, хүгшэнэйнгѳѳ һэритэр дотор самсынгаа һуга доро шахуу халааһа хадажа, зуун хорин табан түхэриг тэрээн соогоо шэдэжэрхибэ (С. Цырендоржиев); дотор майка хамсыгүй самса (майка): Дармажаб тэсэхэеэ болиходоо, гадар самсаяа тайлажа хаяад, дотор майкаараа хүдэлжэ оробо (Б. Мунгонов); дотор үмдэн гадар үмдэн доро нюсэгэн бэе дээрэ үмдэгдэдэг үмдэн (подштанники, кальсоны): Намдаг баян дотор үмдэ үмдэдэггүй дээрэһээ гадар үмдэтэеэ унтадаг һэн (Д. Батожабай); дотор хармаан (гү, али халааһан) гадар хубсаһанай досоо талада, үбэртэ һуулгагдаһан юумэ хэхээр хараалагдаһан халааһан (внутренний карман): Насаг гарайнгаа араар нулимсаяа мэгдүүгээр аршаад, бэшэгээ эбхэжэ, костюмайнгаа дотор халааhанда хээд, хүл дээрээ бодобо (Г.-Д. Дамбаев); 3) будд. дүтын, ойрын (близкий); дотор шаби һуралсалдаа бэрхэ, багшадаа дүтѳѳр һанагдадаг һурагшань (ближний ученик); 3. дах. ү. 1) ямар нэгэн юумэн соо, руу (в, внутри, внутрь): Унталгын таһаг дотор байһан хэлэшэгүй һайхан хитад модон ороной хажуугаар Эмчи Соном тогтонгүй гаража шадаагүй һэн (Д. Батожабай); Лама хубсаһатайнь нүгѳѳдэ нүхэртэеэ хашаа дотор алхалалдан орошоно (С. Норжимаев); гэр дотор а) гэр, байшан соо (в доме): Гэр дотор сайлажа һууһан хүнүүд, нюур нюураа харалсан, зосоо зосоогоо баһал элдэб юумэ бодоно (Х. Намсараев); б) гэр руу, байшан руу (в дом): Энэ гэр дотор ороходо, ута гонзогор коридор, тэрээнэй хоёр хажуугаар урда урдаһаа хараһан хэдэн үүдэнүүд харагдана (Х. Намсараев); 2) ухаан бодол соо, һанаанда, сэдьхэлдэ (в душе, на душе): Айлнуудта ойртохо тумаа Раднын дотор улам бүри муудажа, сэдьхэл һанаагаа зобохонь улам ехэдэнэ (Ц. Дон); минии дотор досоомни, минии досоо (у меня внутри, на душе): Минии дотор гэнтэ харлан бүрхэжэ, айхабтар ехэ гэм хэжэ орхиһон шэнги болоод, айха эшэхэ гээшэмни бүри захагүй ехэ болобо (Ц. Дон); 2) нэгэ хэды хугасаанда, саг болзорой туршада, үедэ (во время, в течение какого-л. времени): Богонихон хугасаа дотор хѳѳрэлдѳѳн таһалдажа, гэр соо аали номгохон байдал тогтобо (Б. Мунгонов); һарын дотор гушан хоногой туршада, жэлэй арбан хубаарилай нэгэ хубиин туршада, гушан хоног соо (в течение месяца); наһан дотороо ажамидарха үедѳѳ, түрэхэһѳѳ эхилээд наһа бараха хүрэтэрѳѳ; бэе даанги, ажал хэхэ шадабаритай байха үедѳѳ (за всю свою жизнь); 4. наречи 1) досоо, зосоо, досоо тээ; досоошоо (внутри; внутрь): Гэнтэ дотор байһан зоной шаг шууяан болоходо, Степановай харан гэһээнь, Аламжын хажууда Бадмаевай хүдэлмэришэд үзэгдэбэ (Д. Батожабай); Дааража эхилхэһээ түрүүн дотор ороё!; дотороо үбдэхэ гэдэһэ үбдэхэ, мушхаха; доро һууха (страдать от расстройства кишечника): Дайралдаһамнай энэ гэжэ эдеэлһэн бэзэбди, ехэдүүлһэндээ, дотороо үбдэжэ, зуугаад хүн үлѳѳ һэн, бишье тэдэнэй тоодо оролсоо һэм (Б.-Б. Намсарайн); дотороо хордохо хурса, гашуун эдеэ эдиһэнһээ, шара бусалхаһаа боложо хотын хурсаар үбдэхэ, жэмжэгэнэхэ (жечь внутри); дотороо носодог хүдэлгүүр цилиндр соогоо түлишэ агаар хоёрой холисын шатахажа дэлбэрхэдэ, поршениин доошо дээшээ хүдэлжэ голоо эрьелдүүлдэг оньһон, двигатель (двигатель внутреннего сгорания); 2) ухаан бодол соогоо, һанаандаа, сэдьхэлдэ (про себя, в душе): Дотор һанагдажа ябаа эгээл илдам хүн, налгай зан, наартай хараса (З. Гомбожабай); Тиигээд дотороо уйдхартай бүлхитэй аад, тэрэнээ нюужа ябана гэжэ ойлгоһон, тиимэһээ хайрлаһан байгаа ха (Ч. Цыдендамбаев); дотороо баярлаха бусадта мэдэгдүүлэнгүй, досоогоо нюун баярлаха, баярта абтаха, хүхихэ (радоваться внутренне): Хѳѳрэлдэһѳѳр байтарынь, Алдарай хоёрдохи отделени ошохонь мэдэгдэжэ, хэн хэниинь дотороо баярлаһан шэнги болоод орхёо һэн (Ц.-Д. Хамаев).