ДАЙДА

1. юум. н. 1) газар, дэлхэй (земля): Гунан ехэ дайдые гурба тойрон гүйлдэбэ, / Дүнэн ехэ дайдые дүрбэ тойрон хатаралдаба (Гэсэрһээ); дайда дэлхэй газар дэлхэй, оршон байгаали (мир, земля, планета): Үдэрэй ошохо бүри наран улам дулааханаар шаража, дайда дэлхэй дахинаа амидыржа, үльгэрэй баатар шэнги үе мүсѳѳ тэниилгэжэ, сээжэ дүүрэн амилжа эхилээ бшуу (М. Осодоев); ◊ дайдын юумэн дайдаараа болохо юумэн боложо байг (пусть всё идёт своим чередом): Балай мэдэхэеэшье һанадаггүй. Юрэдѳѳл, дайдын юумэ дайдаараа гээд, тэрэнэй ойрошье ошохоёо түбэгшѳѳдэг (Ц.-Ж. Жимбиев); 2) тала газар, хүнхэр, ямар нэгэн гол зубшан нэмжыһэн үргэн тала газар (степь, долина): Ган гасуурай үдэрнүүдтэ ойро тойронхи дайдын али зэргэ хубилһые Баян Зүрхэнэй оройһоо обёорон харахада бүришье элитэ (Ч. Цыдендамбаев); Ѳѳрын дайда урин, хүнэй дайда хүйтэн (Оньһ. ү.); хангай дайда үргэн, сэлгеэн, элдин тала (привольная степь): Арюун тунгалаг үглѳѳ, үзэсхэлэн һайхан хангай дайда эмшэн хүбүүнэй сэдьхэлые үлгыдэн байна (Д.-Д. Дугаров); түрэл (тоонто, үлгы) дайда хүнэй түрэһэн, газарта унаһан нютаг (родина, родная земля): – Тогоошо, түрэл дайдашни ямар һүрѳѳтэй һайхан гээшэб (Д.-Д. Дугаров); Сэрэгэй албанһаа һаяхан бусаад, сэсэг набшын хангалаар анхилааша түрэл тоонто дайдаараа зоргон соогоо сүлѳѳтэйгѳѳр бухиндажа, жаргажа ябахань ямар гоёб даа! (Б. Мунгонов); Тогоошын түрэһэн үлгы дайдада намарай һайханшье, гунигтайшье хаһа ерээд байна! (Д.-Д. Дугаров); хариин дайда хари газар, хүнэй нютаг (чужбина, чужая земля): Гансаардажа үншэрһэн эхын хүбүүн тухайдаа хѳѳрэн хүүнэн байхадань, хариин дайдада хэбтэһэн үри бэень үгэлһэн шэнгеэр шэхэндэм дуулдадаг (З. Гомбожабай); зүһэ буруу дайда аман зох. муу, зохилгүй, таарамжагүй газар (неблагоприятная, плохая земля): Зүүнэй зүгэй эхиндэ, / Зүhэ буруу дайдада, / Хонин хотой орондо, / Хухюур хубхай майлада… (Гэсэрһээ); дайдын зэрэлгээн а) зунай халуунай үедэ газарай нюруу шадарай агаарай миралзаан (марево); б) шэлж., шаж. хии юумэн, бодото бэегүй, һанаан бодолой (иллюзорное): Энээн шэнги хамаг юумэн тухай «бии» гэжэ гү, али «үгы» гэжэ хэлэхэ аргагүй, ушарынь хадаа тэдэ бүгэдэ һүүдэр, дайдын зэрэлгээн (Буддын суртал. М. Батоин оршуулба); ○ газар гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. уужам, заха хизааргүй; тоогүй олон (бескрайний; неисчислимый): Анханай агнуушахан һанаатай һэн тула би нэн түрүүн хоёр аматай хүрхигэр хара дорбиинхоёо ханзын саанаһаа гаргажа, яла сала сэбэрлээд, дари һомо гээшыень дайдын ехээр бэлдэбэб (С. Доржиев).