ГЭХЭ

үйлэ ү. 1) хэлэхэ, дуугарха, хэлсэхэ (сказать, говорить): Уһанһаа гаража, хубсаһаа үмдѳѳд, Михаил Степанович Минжурые манайда ошожо, сай ууя гэбэ (Ж. Тумунов); Алдарай эхин абаһаа, энхэрэлэй эхин эжыһээ гэдэг бэлэй (Д. Эрдынеев); гэхэ мэтэ (гү, али зэргэ, тэргүүтэн) болоод, бэшэшье (и так далее, и прочее): Хоёр ерэгшэ хүнүүд үргэбшэтэй юумэеэ тайлажа, мяха, тоһо, талха гэхэ мэтэ юумэнүүдые харуулжа байна (Г. Цыдынжапов); Харин Бармид, Дугар гэхэ зэргын ангуушад гүрѳѳһэнэй хужар дээрэ абаашажа хороолсогшо (Б. Мунгонов); Унзад лама … эрхи, шоо, үбэрэйнгѳѳ ном гэхэ тэргүүтэнээ үбэртэлнэ (Х. Намсараев); 2) нэрлэхэ, дуудаха (звать, называть): Заяаханай ерэхэдэ, үйлэ боложо, хүлынь хүнгэдэшэдэг, эрхэлүүлэнгеэр басагахамни гэдэг һэн (Ц.-Д. Хамаев); Хүндэтэ эмшэн, танаймнай нэрэ алдар хэн гэдэг бэлэй? (Д. Сультимов); 3) хэхэ, ямар нэгэ үйлэ хэхэ (делать, поступать); хайшан гэхэб а) яахаб, юу хэхэб (что делать, как быть): – Ноёдто дуулгахадамнайш, тэдэ хайшан гэхэб даа? (Б. Мунгонов); б) яахашье аргагүй, болоhон юумэн болоо (ничего не поделаешь, ничего не попишешь): Теэд хайшан гэхэб, хүн энээндэ зэмэтэй бэшэ, «саг сагаараа – сахилза хүхѳѳрѳѳ» гэжэ үгэ байдаг (Ц. Шагжин); 4) абяа дууряаһан, түхэл маяг харуулһан үгын хойно хэрэглэгдэжэ, туһалагша үйлэ үгын үүргэ дүүргэнэ (в сочетании с звукоподр. и обр. словами выполняет функцию вспом. гл.): Дуулим голой хонгёо сууряанда дугаагай гарьхын жэнгир-жэнгир гэхэ шэмээ холохоноһоо дуулдана (Ц. Дон); Овчарка шэдэһэн шулуундал зурагас гээд, Головкиной оодон дэгэлэй захада аһашаба (С. Цырендоржиев); hаб-hоб гэхэ хусаха (гавкать, лаять): Ута улаан хүхэ һанжуулһан тэжэгэр ехэ гэдэһэтэй үлэгшэн нохой хоёр-гурба удаа һаб-һоб гээд, тэргыень үндэжэ үзѳѳд, саашаа ябашаба (Ч. Цыдендамбаев); 5) гэһэн, гэжэ, гээшэ формоороо нэрлүүлэгшын заагша болодог (формы гэһэн, гэжэ, гээшэ употребл. как показатель подлежащего): Үлэмжэ дуратай юумэндээ шунаха гээшэ һониншье, шагнажа, хаража байһан хүндэ энеэдэтэйшье байжа болоо (Ц.-Д. Хамаев); 6) сложно мэдүүлэл соо элдэб формоороо дахалдаһан холбоо үгын үүргэ дүүргэдэг (в сложном предложении в разных формах выполняет функцию подчинит. союза): а) элирхэйлһэн нүхэсэл мэдүүлэлые холбодог (соединяет с главным предложением придаточное определительное): Тэрэ сагта хэдышье хүдэлмэришэ бэрхэ байбашье һаа, үнэншэ сэхэ, һайн һанаатай хүнэй ѳѳдэлхэ тэнхэхэ гэхэ зам харгы байгаагүй… (Х. Намсараев); б) нэмэлтэ нүхэсэл мэдүүлэлые холбодог (соединяет придаточное дополнительное): Мүнгэнэй дутаха болобол, би урьһалхаб гэжэ үгэеэ үгэнэб (С. Цырендоржиев); в) зэргээр гэһэн үгэтэй холболдожо, аргын нүхэсэл мэдүүлэл холбодог (сочетаясь со словом зэргээр, соединяет придаточное образа действия): Хормойн ута хүл орёохо юм, хушуунай ута толгой орёохо юм гэхэ зэргээр хэды дахин занажа байжа харааба (Х. Намсараев); 7) глаголой һүүлдэ, баталһан частицатай хамта хэрэглэгдэжэ, баталһан частицын үүргэ дүүргэдэг (употребляясь после глагола, с утверд. част. в конце предложения выступает в роли утверд. част.): Хоюуландаа ноёншье боложо ябаагүй, баяншье боложо шадаагүй, доодо зэргын дунда шадалтай хүнүүд байһан гэхэ (Х. Намсараев); Үгытэй ядуу Очир үбгэн үдэр бүри ан гүрѳѳһэ агнажа, улаан сурбаяа тэжээдэг юм һэн гэхэ (Х. Намсараев).