ГЭДЭҺЭ(Н)

(Н) юум. н. 1) үбсүүнһээ доошонхи үбэр бэе (живот, брюхо): Гэдэһэн гээшэнь тиимэ гэхын аргагүй ехэ, эмээлэйнгээ бүүргын урдуур унаад хэбтэбэ (Ц. Шагжин); гэдэһэ гүзээн үбсүүнһээ доошонхи үбэр бэе (живот, брюхо): Хараха янзада тэдэнэй гэдэһэ гүзээнүүдынь түүдэгтэрээ, садатараа эдеэлээ гү гэхээр ехэл бүдүүнүүд (Ц.-Ж. Жимбиев); гэдэhээ үлдэхэ хоол, тэжээл эдихэеэ һанаха (голодать): Гэдэhээ үлдэhэн малнууд ябадал дундаа газар шүүрэжэ, хэлэндэ тороhон ногоое хомхойгоор зулгаана (Ж. Тумунов); ◊ гэдэһэ гүзээгээ бүрылгэхэ үл залгаха, бага зэргэ хоол эдихэ (≈ заморить червячка): Энээгээр гэдэhэ гүзээгээ бүрылгѳѳд, хото хорёогоо hахингүй тосхоной үхэрнүүдтэй бэлшээридэ гараарай (Г.-Д. Дамбаев); гэдэhэн нугархайдаа (гү, али хабиргадаа) няалдаха ехээр үлдэхэ (о состоянии сильного голода): Нарин гэдэhэмни нугархайдаа няалдаха боложо байна (Ц. Цырендоржиев); Гэдэhэнэйнгээ хабиргадаа няалдатар бүхэли үдэртѳѳ хадын энгэрые дээшэ, доошонь эсхэжэ ябажа хонидоо садхааха (Д.-Д. Дугаров); боро гэдэhээ бордойлгохо садатараа эдихэ (≈ наесться от пуза): Yнѳѳхи хартаабхаяа эндэ тэндэhээ гарганаб. Тиихэдэм үбгэжѳѳл хэмгүй ехээр баярлаба. Зай даа, Хотошо боро гэдэhээ бордойлгохомнай, хара гэдэhээ хардайлгахамнай хаяа? – гээд, модоной энэ тэрэ тайрадаhаар түүдэг носоон тухашарна (Б. Ябжанов); гэдэһэндээ нёлбожо хэбтэхэ юушье хэнгүй миин байха, залхуурха (≈ плевать в потолок, лодыря гонять): Харин эндэ үглѳѳнһѳѳ үдэшэ болотор гэдэһэндээ нёлбожо хэбтэнэ гүш, маани мэгзэмээ уншана гүш – ѳѳрыншни дуран (С. Цырендоржиев); 2) дотор, хүнэй болон амитанай хүнды орган, эрхэтэн (кишки): Тиихэдэнь тэдэнэй нэгэн тогоотой эдеэ гаргажа, хярмаса гэдэһэ хэршэһэн шүлэ һоронод, тархи тагалсаг мүлжэнэд (Х. Намсараев); гэдэһэ дотор а) эдиһэн эдеэ буйлуулха бэеын эрхэтэд (органы желудочно-кишечного тракта); б) гаргаһан эбэртэ малай хото, һархинсаг, хара гүзээн, нарин ба бүдүүн гэдэһэн, сагаан мяхан; адуунай хото, хята г.м. (внутренности): Димид гэдэһэ доторыень угаажа, хото соонь шуһа шудхажа шанаба (Ч. Цыдендамбаев); гэдэһэ гаргаха мал алахадаа (үүсэлхэдээ) доторынь амяарань нарилан илгажа абажа, досоохииень сэбэрлэхэ (чистить внутренности заколотого животного); нарин гэдэһэн хотиргойн үргэлжэдэ байдаг нарин ута хүнды эрхэтэн, адуунайхиие хята гэдэг (тонкая кишка): Шуһыень ѳѳхэнтэй холижо, нарин гэдэһэндэнь шудхажа, амтатай эреэлжэ хэхэ юумыень Намдагай гансаараа уухамни гээ һаань, һамганиинь лаб зүбшѳѳхэгүй байха (Д. Батожабай); бүдүүн гэдэһэн хотоһоо доошо байдаг, нарин гэдэһэнһээ бүри үргэн хүнды эрхэтэн, адуунайхиие омһон гэдэг (толстая кишка): Мүнѳѳ тарган шара басаган мангир хэршэжэ, баһа ѳѳхэ хэршэжэ, тэрээнээ шуһан соо худхаад, хониной бүдүүн гэдэһэн соо эреэлжэ шудхажа, амһарыень уяад… (Х. Намсараев); мухар гэдэһэн олгой (аппендикс); ◊ нарин гэдэһэеэ таһалха хүндэ ажал хэжэ, тэнхээ тамираа һалаха, үлбэртэхэ (быть изнурённым тяжёлым трудом): Эндэ ханааб малтажа, минии нарин гэдэһэеэ таһалжа ябахада, ши үшѳѳ хониной бѳѳрэ сооро хазаха шүдэгүй, эхэ эсэгэ хоёроо илгаруулжа танихагүй байгааш (Ч. Цыдендамбаев); 3) умай, хэбэл (утроба): Сэсэгхэнэй үшѳѳ гараадүй, гэдэһэн соогоо байхада, Затагархан эсэгэһээ гээгдээ юм (Ч. Цыдендамбаев); Арбан һарын шарайда гэдэһэн соогоо үргѳѳ һэм, хорин һарын шарайда хурган дээрээ үргѳѳ һэм шамайе! (Х. Намсараев).