ГҮНЗЭГЫ

1. тэмд. н. 1) гүн, гүйхэн бэшэ, оёортоо хүртэшэгүй (глубокий): Дабаанай тэрэ оёоргүй гүнзэгы нүхэнэй тэгэнгээр үүлэ манан хѳѳрэжэ, юуншье харагданагүй (Г.-Д. Дамбаев); Тэрэ үдэр нэгэшье үүлэгүй, нэгэшье манагүй, гүнзэгы номин огторгой сэнхирлэн хүхэрэн байгаа һэн (Х. Намсараев); гүнзэгы мүр доошоо ороһон мүр (глубокий след): Хоёр хүбүүд гүнзэгы мүрнүүдые хойноо орхин, нюсэгэн сагаан хярада ойртожо ябана (Д.-Д. Дугаров); гүнзэгы саһан ехэ саһан (глубокий снег): Гүнзэгы саһан соогуур алхалһандаа тэрэнэй хүлнүүдынь шалана, шархирна (Ц. Шагжин); 2) үдхэн, үргэлжэ, хүжэ, таһалгаряагүй, саана, холын (густой, сплошной, глухой, отдалённый): Зондо дүтын ойнуудта байрладаг ан гүрѳѳһэн зонһоо холын гүнзэгы ой тайгын ан гүрѳѳһэн хоёрые жэшээлээд үзэхэдэ, тон хоёр ондоо байна бшуу (Х. Намсараев); 3) ехэ, шанга, халуун, эршэтэй (очень сильный, напряжённый, достигший высшей степени – о чувстве, состоянии, переживании): Халуу бусалжа байһан гарыень абьяастайгаар бажуухадам, гүнзэгы мэдэрэлдэ абтаһан Ида сээжэдэмни няалдашоо һэн (Ц.-Д. Хамаев); гүнзэгы гашуудал хүндэ, хурса уй гашуудал (глубокая скорбь): Зариманиинь Должоной гүнзэгы гашуудалые хубаалдажа, хайрлаһан янзатайгаар хараад гарана (Ц. Дон); гүнзэгы жаргал дүүрэн, түгэс жаргал, жаргалан (полное счастье): Эгүүридэ гүнзэгы жаргалай далай тогтоогыш, / Буряад-монгол арадни, / Буряад-Монгол оромни (Х. Намсараев); гүнзэгы бодолдо эзэлэгдэхэ бодолгодо хатаха, юумэнэй үндэһэ узуурые ухашалан бодомжолхо (погрузиться в свои мысли, задуматься): Иигэжэ гүнзэгы бодолдо эзэлэгдэжэ һуутарынь, хажуудань нэгэ шулуухан унажа, Дагбые сошообо (Ц. Шагжин); 4) ехэ, шанартай, шанар һайнтай, удха шанартай (серьёзный, основательный, полноценный, огромный): Энээнһээ гадна энэ номой сангай баялиг дотор шэнжэлхэ ухаанай гүнзэгы ажалые хүлеэжэ байһан хэдэн зуугаад, мянгаад ном дэбтэрнүүд тэндэ байнгүй аргагүй гэжэ сэхэ хэлэхэ хэрэгтэй (Х. Намсараев); гүнзэгы шэнжэлэл удха шанартай, нарин тодорхой шэнжэлэл (основательное изучение): Шүлэгшэ хүбүүд, басагадай шэнэ номуудай хэблэгдэн гарахада, Цырендулма Дондогой хэды олон рецензи бэшэжэ, зохёолнуудтань гүнзэгы шэнжэлэл хэжэ, залуу авторнуудые үргэн харгыда гаргалсаһан байха юм (Б.-М. Жигмитов); гүнзэгы хэшээл оролдолго айхабтар ехэ оролдосо, зүдхэмжэ (огромные усилия): … айхабтар үндэр зол жаргалай нангин хэрэгые урдаа табяад, гүнзэгы хэшээл оролдолго гарган ажаллажа оробо (Х. Намсараев); гүнзэгы хѳѳрэлдѳѳн шухала, удха ехэтэй яряан (серьёзный, содержательный разговор): Айхабтар хүсэтэй, айхабтар гүнзэгы хѳѳрэлдѳѳн болобо гээд һананаб (Х. Намсараев); гүнзэгы нойр шанартай, һэргэг бэшэ нойр (глубокий сон): Сэрэншье … далайн галзуу дошхон хүүеэн доро дууража, ѳѳрѳѳшье ойлгонгүй, гүнзэгы нойртоо баригдажа, үглѳѳгүүр болотор оройдоо хүдэлэнгүй, зүүдэлэнгүй унташаба (Б. Мунгонов); 5) далда, нюуса, нарин, үнэн (скрытый, тайный, истинный): Иимэ гайхамшагта зол заяагаар холбогдоһон түүхын алтан богоһые анха түрүүн алхажа ороһон буряад-монгол арадай эсэгэ үбгэ, элинсэг хулинсагуудай айхабтар гүнзэгы ба холые хараһан сэсэн мэргэн оюун бэлигые хүндэлжэ һанангүй байха аргагүй (Х. Намсараев); гүнзэгы удха үнэн, далда удха (глубокий, скрытый смысл): Залуу эхэнэр гансаарханаал тэрэ дуунай гүнзэгы удхыень ойлгоно (Ц.-Ж. Жимбиев); гүнзэгы нюдэн саагуураа удхатайгаар хараһан нюдэн (выразительные глаза): Утанууд һорьмоһотой, урдаһаань сэхэ хараһан ехэнүүд, гүнзэгы, оёоргүй гүнзэгы нюдэд (К. Цыденов); 6) орой (энэ удхань ород хэлэнһээ сэхэ оршуулгаһаа эшэтэй гэжэ бодохоор, гэбэшье уран зохёолдо дайралдаһан хадань эндэ оруулагдаба) (поздний): Гүнзэгы намар болоһон байба (Ж. Тумунов); 2. юум. н. 1) гүн, оёор (глубь, глубина): Сээжэ соонь юуншьеб түглыгѳѳд, амисхалыень таһалдуулан, Тогоошо оёоргүй гүнзэгы руу унашахадал ѳѳрыгѳѳ мэдэрнэ, теэд хүл дээрээ тогтожол байна (Д.-Д. Дугаров); огторгойн гүнзэгы тэнгэриин заха хизааргүй алас холо (небесная глубь, небесная даль): Огторгойн гүнзэгыдэ һүрэгһѳѳ таһарһан ботогод мэтэ тэнэжэ ябаһан шарабтар үнгэтэй, бүхэнтэһэн үүлэд зүүн зүгые шэглээд, хүнгэхэнѳѳр талиинад (Ж. Тумунов); гүнзэгы гүйхэн нюруу оёор хоёрой хоорондын зай, гүн (глубина): Бүмбэрсэг дэлхэйн гол мүрэнүүдэй ута богониие, нуур далайнуудайнь гүнзэгы гүйхэниие хүн түрэлтэнэй хэмжэжэ дүүргээд байһан үе (Д. Батожабай); 2) холо газар, дүлии таһархай газар (глушь, окраина): Ойн гүнзэгы руу шурган шэнгэхэдээ, / Ордон ногоон хуһадай шэбэнэлдээе / Ойлгохоол байһан аад, үгы даа, / Огто мартаа шэнгиб хэлыень (Ц. Дамдинжапова); 3) шэлж. гүн оёор (глубина, глубь): Сэсэн сээжын хүнхи соо / Бүрилдүүлжэ байжа бэшэгшэб / Ухаан бодолой гүнзэгы соо / Урилдуулжа байжа гүйлгэгшэб (Б.-Б. Намсарайн).