ГАХАЙ

юум. н. 1) аса туруутай, богонихон хүлнүүдтэй, түхэреэн хоншоортой, шэрүүн шэрхэг нооһотой һүн тэжээлтэ амитан (свинья, кабан): Таанарта хубаахаһаа байха ѳѳһэдымнай гахайнуудай эдихэ юумэ барагдахаяа байна (Ч. Цыдендамбаев); эрэ гахай шэмхүүлһэн гахай (боров): Эрэ гахайе гаргажа, ехэхидээ мяхыень худалдахаяа шахадаг; азарга гахай шэмхүүлээгүй гахай (хряк): Үглѳѳнэй улаан наранаар үнеэгээ хүтэлѳѳд ерээрэйгты, азарга гахай бэлдээд байхаб (Б. Мунгонов); эмэ гахай түл үгэдэг гахай (свиноматка); бодон гахай ой соо амидардаг зэрлиг гахай (кабан, вепрь): Нээрээшье, сухалдаһан бодон гахайда дүтэлхэһѳѳ байтагай нюдэндэньшье харагдажа болохогүй ха юм, гансата добтолжо орохол (Б. Мунгонов); далайн гахай (гү, али хулганаан) Урда Америкэдэ амидардаг багахан сагаан мэрэгшэ амитан (морская свинка); гахай нохой гэрэй амитад (домашние животные): Хайшан гээд һалхи һамаагай болохые гахай, нохой хүрэтэрѳѳ алдууригүй мэдэдэг гээшэб? (Ц.-Д. Хамаев); гахай түрэлтэнэй бүлэ бүхы түрэлэй гахайнууд (семейство свиней); гахай гаргаха гахай үүсэлхэ (зарезать свинью): Юрэдѳѳ хаана, хэн, ямар айлайхи гахай гаргана, үхэр алана ааб гэжэ түрүүшээр һонирхобо (Г. Дашабылов); гахай үсхэбэрилхэ мал ажалай нэгэ һалбари болгон, гахайнуудые үдхэхэ (разводить свиней): Үйлэдбэриин управлени адуугаа хуу тушаагаад, гахай олоор үсхэбэрилдэг болохо шэглэл заажа байна бшуу (Д.-Д. Дугаров); гахай үсхэгшэ (гү, али үсхэбэрилэгшэ) гахай үсхэбэрилгын мэргэжэлтэн, гахайн фермын хүдэлмэрилэгшэ, гахайшан (свиновод); гахай үүсэлэгшэ гахай гаргадаг хүн (свинобоец, свинобой); гахай адуулааша гахайн һүрэг адуулдаг хүн (свинопас); газарай (газари) гахай бүхэ аман зох. дэлхэй дээрэхи эгээл хүсэтэй амитан (самое сильное существо): Хүрьгэн болохо хүбүүнэй хүсэ шадалые туршажа, газарай гахай бүхэтэй барилдуулха гэлсэбэ (Х. Намсараев); гахай жэл монгол литээр арбан хоёр жэлэй һүүлшын жэл (год свиньи по 12-летнему лунному летоисчислению): Сагаагшан гахай жэлэй үбэлэй дунда һарын юһэн шэнын үдэр бэлэй (С. Норжимаев); Баярта 1947 ондо гахай жэлэй намар түрэһэн юм; гахай һара монгол литээр үбэлэй түрүүшын һара, ородоор «декабрь» болоно; гахай саг үдэр сагай хубааряар 21 саг 40 мин. 23 саг 40 мин. хүрэтэр (час свиньи, время от 21.40 до 23.40): Гахай саг һүниин 10-12 сагтай гол түлэб тудалдана; «Нарамнайшье оройхон боложо байна ха, урагууднай нохой сагта тэндэһээ мордожо, гахай сагта эндэ бууха сагтай юм һэн. Тиигээд бууханьшье ойртожо байна гээшэ ха (Х. Намсараев); гахай һужуур һужуураа хабдаха үбшэнэй нэрэ (свинка); гахай ябаган унаагүй, моригүй (безлошадный): Намайе һанаад үзыш, наһаараа гэртэй болохо забдагүй, ганса бэе, гахай ябаган ороо хаямбиб (Х. Намсараев); газар дуулаг, гахай шагнаг хүн бү дуулаһай, хүндэ хэлэхээр бэшэ (чтоб никто не услышал, держать рот на замке): Эзэнэй ерэхэдэ, үбгэжѳѳл иигэжэ тиигэжэ хэлэнэ гэжэ хоблохо хүн гүш, али газар дуулаг, гахай шагнаг гээд байха хүбүүн гүш? (Ч. Цыдендамбаев); газар шэртэһэн гахай шэнги хамарһаа урагша юумэ харахагүй, урагшаа бодолгүй, мунхаг (≈ не видать дальше своего носа, ≈ смотреть со своей колокольни); нохой гэхэдэ, гахай гэхэ гажа буруу, аса буруугаар байха (ему про собаку, а он про свинью; называть белое чёрным); Гахай тэнгэри харадаггүй (Оньһ. ү.); Эдихэнь гахай, ябахань могой (Оньһ. ү.); ○ нохой гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. элирх. үүргээр хэрэгл. гахайда адли (подобный свинье); гахай хомхой гахай шэнги эдимхэй (прорва, обжора, ненасытная утроба; ест за троих, ест в три горла); гахай бүдүүн хайх. хэмгүй бүдүүн, тарган, гахай шэнги, гахайлиг (толстомясый, толстопузый, толстобрюхий); гахай хэдэр (гү, али үсэд) хайх. угаа үсэд, зүрюу зантай, һанаһан руугаа (упрямый как осёл, ≈ хоть кол на голове теши, неподатливый); гахай нюдэтэй шүүмж. уйтан, оонигор нюдэтэй (с узкими, как у свиньи, глазами).