ГАРАХА

үйлэ ү. 1) газаа тээшээ шэглэхэ, ябаха, ошохо (выходить, выезжать, уходить, уезжать, отходить): Үбгэн, гара эндэһээ! Шинии энэ хэлэһэн үгэ шалгалтагүйгѳѳр орхигдохогүй (Х. Намсараев); гаража ошохо ямар нэгэн газарһаа ошохо, ябаха (уходить откуда-л.): Тиигээд хүрин үнгэтэй шобхо малгайгаа үмдэжэ, халаадайнгаа тобшые тобшолоод, һэмээхэн гаража ошобо (А. Ангархаев); гаража талииха холодохо, холодон ошохо, тэрьелжэ ошохо (убегать, сбегать): Барга-Няма Бармид хоёр дутуу ядуугаар дэгэл хубсаһаяа үмдѳѳд, түргэхэн гаража талииба (Б. Мунгонов); гаража ябаха ошохо тээшээ шэглэхэ, ошохо (идти к выходу, выходить): Нэжээд монсогор боодолнуудые һугабшалһан хоёр эрэ хүн бушуухан гэшхэлэлдэжэ, газаашаа гаража ябана (Ц. Дон); үүдэ гараха үүдэ үнгэржэ, газаа тээшээ шэглэхэ, үүдэнһээ алад саашаа болохо (выходить в дверь): Абяа аниргүй һуужа, гутал оёжо байһан эхэнь хүбүүнэйнгээ үүдэ гаража ябахада, нэгэ юумэ халта хэлээд, гээгдэшэнэ (Ч. Цыдендамбаев); ороод гараха орожо, байд гээд ябаха, ошохо, ороод удаан болонгүй ябаха, амар мэндэеэ мэдэлсээд гараха (ненадолго зайти): Столоводо тон яаралгүйгѳѳр эдеэлээд, үшѳѳ энээгүүр тэрээгүүр зайба, хэды магазиндашье ороод гараба (Б. Мунгонов); урагшаа гараха байһан газарһаа нэгэ бага урагшаа ябаха (выходить или выступать вперёд): Эгээл энээниие дуулан сасуу гурбан хүн гараа үргэжэ, урагшаа гараба (Б. Шойдоков); хажуу тээшээ (гү, али хажуушаа) гараха байһан газарһаа али нэгэ тээшээ хүдэлхэ, хадуурха (отходить в сторону): Хүбүүд эрьюусэлдэнэ, харгыhаа хажуу тээшээ гаража байжа намналсана (Г.-Д. Дамбаев); …зүргэһѳѳ халта хажуушаа гараад, хушын хоорондуур һэмээхэн ябахадам… (С. Доржиев); харгыһаа гараха ябаһан харгыһаа хадууран, ондоо тээшээ ябаха (сходить с дороги): Сугтаа ябаһан нүхэдни замдаа тѳѳрижэ, арилшоо гээшэ гү, харгыһаа гараад лэ, үгы болошоо (Ц. Дон); һуга гараха а) үлүү гараха, ходо(рон) талииха (выскочить); б) шэлж. бусадһаа шалгарха (отличаться); аягаһаа гараһан аягадаа дүүрэхэгүй (Оньһ. ү.) үгы болоо хадаа болоо, бусаахагүйш (вылившееся из чашки снова чашку не наполняет; ≈ что с возу упало, то пропало); абяа гараха абяа үгэхэ, абяанай дуулдаха (издавать звук, звучать): Тиигээд бэень һалганажа, ехээр сошоһон айһандаа муухайгаар, ямаанай маараһандал, абяа гараба (Ц. Дон); жагсаалда гараха жагсаалда ябаха (выходить на демонстрацию); хүдэлмэридѳѳ гараха хүдэлмэридѳѳ ошохо, хүдэлмэриеэ хэжэ эхилхэ (выйти на работу): – Иимэ орой болотор хүдэлмэридѳѳ гараагүй, сай дээрээ һууна гээшэ гүт? – гэжэ хашхарба (Х. Намсараев); һамарта гараха һамар сохихоёо ошохо (идти или ехать за кедровыми орехами); гуурһан дороһоо гараха бэшэгдэхэ (выходить из-под пера): поэдэй гуурһан дороһоо гараһан уянгата шүлэгүүд; бүтэн гараха элүүр мэндэ, шархатангүй гарасалдаха, гэмэлтэнгүй, усалда оронгүй ямар нэгэн хэрэг бүтээхэ (выйти здоровым и невредимым): «Ошоол хадаа ошоо юм аабза, ѳѳрѳѳл бүтэн гараа хадаа болоо даа» гэжэ убайлнашьегүй (Х. Намсараев); 2) бии болохо, болохо, харагдаха, үзэгдэхэ, байха (возникать, происходить, появляться, образовываться, иметь место): Ямар нэгэн хэрэг гараад, тэрэ Майдартай уулзаха гэжэ һанаһан байгаа гү, али юрэ ѳѳрѳѳл яараа гү, юрэдѳѳл, аалидаха хэбэргүй (Д. Эрдынеев); арсалдаан гараха хэрүүл болохо (возникнуть – о споре): Тиигээд шадамар һайн нүхэдэй аргадажа эблэрүүлээгүй һаа, дундань ехэ арсалдаан гараха, тэрэ хэрэгынь Петербург хүрэжэ болохо байгаа гэжэ дуулгаба (Ч. Цыдендамбаев); мууһаа муу гараха, модонһоо хѳѳ гараха (Оньһ. ү.) муул хадаа муу, һайн болохогүй (≈ яблочко от яблоньки недалеко падает); сууда гараха суурхаха, суутай болохо (прославляться); нооһо гараха нооһо абтаха (выходить, получаться – о шерсти); нооһо гаралга нооһоной абталга (выход шерсти); һү гараха һүнэй һаагдаха (надаиваться – о молоке): «Хоёр үнеэдһээмнай энээхэн һүн гараал даа (Ч. Цыдендамбаев); үрэ гараха ашагтай байха, ашаг олзотой байха, ашаг олзо абтаха (быть продуктивным): Харуу хэнтэг баяшуулһаа ондоо юу хүлеэгээ хүмши? Мархансайһаа хүндэ туһатай ямар аша үрэ гараха юм? (Ч. Цыдендамбаев); үрэ гарахаар ашагтай, олзотой байхаар (продуктивный); үрэ гарахагүй ашаггүй, туһагүй, дэмы, һула (безрезультатный, бесплодный); шуһа гараха шуһа һайлаха, гоожохо (течь – о крови, кровоточить); шуһаа ехээр гараха шуһаа ехээр гээхэ (истекать кровью); 3) мэдэгдэхэ, тодорхо, шалгарха, байха (выходить наружу, выявляться, обнаруживаться): Маанарые түрэл зомди гэжэ хэлэдэгынь гансахан лэ барлаг болгохын тулада байһаниинь эли гараба (Х. Намсараев); үнэн юумэн үнѳѳрѳѳ гараха ха юм үнэн заабол илаха, шалгарха (правда через правду и обнаруживается); маша гараха будд. лама болохо (стать ламой): Тэндэһээ лам ба идамууд бодитой ба зүүдэн хэр зохистойдо маша гарабал, шажан ба олон амитанда туһа агууехэ болохо (Ламрим чэнпо); гэрһээ гараха а) гэртэһээ хаанашьеб ябаха (уйти из дома); б) будд. лама болохо (сделаться монахом, ламой); һайтар гараха будд. шажан шудалха, шажанда орохо, шажанай зиндаануудые гараха, дабаха (принять буддийскую религию, поступить в монашеские звания); 4) болохо, ерэхэ (наступать, настать – о времени): Тиигэбэшье һаяар сагаан һара гарахаяа байна. Айлай үнеэд түрэжэ эхилэнхэй (Ц. Шагжин); Шэнэ жэл гараба Шэнэ жэл болобо, Шэнэ жэл хүрэжэ ерэбэ (наступил Новый год); 5) ямар нэгэн юумэнэй саада тээ ошохо, гаталха (переходить на противоположную сторону, переезжать, переправляться через что-л.): Зэдые оймуулжа, саада бэедэнь гараба (Ч. Цыдендамбаев); оршолонһоо гэтэлэн гараха будд. оршолонто юртэмсэһѳѳ халиха, хада гэртээ хариха, бурхандаа ошохо (избавиться от уз сансары, т.е. от мира материального); 6) хажуугаар ябаха, үнгэргэхэ, алад ябаха, орхихо (проходить, проезжать, миновать, обходить): …тэдэнэй дундаһаа Халзан хэбэртэй галай баруун талада һаршагад гэжэ гараад, буугаа тулан зогсоно (Х. Намсараев); алад (гү, али алгад) гараха ходо, һэтэ ябаха, гараха (пройти): Дүүгэйнгээ хэндэ дурлаһааршье һонирхонгүй, Иван алад гаража, саашаа ошоод, хэжэ байһан юумэеэ үргэлжэлүүлнэ (Ч. Цыдендамбаев); жара гараха жара наһаа дабаха (перейти 60-летний рубеж): Саг үргэлжэ энэш юумэндэ, тэрэш юумэндэ жара гараһан намай заража байхат (Ц. Дон); ходо(ро) (гү, али шобто) гараха һэтэ, сүмэ үнгэрхэ (проходить насквозь – напр. о стреле): Харбаһан һуршань саарһан сагаалса ходоро гараа; Гэбэшье уһа элбэгтэй, хүсэ ехэтэй аадар бороо … урагшаа ходоро гаража, Инзагатын тала руу ханатан харлан ябашаба (Б. Мунгонов); 7) урилдаанда түрүүлхэ, илаха, түрүү зэргэдэ ябаха (опережать в беге, одерживать верх, превосходить, превышать): Хэды үдэр сугтаа гүйлгэлдэжэ, үхибүүдээр эжэлшэхэдээ, урилдаһан нүхэдѳѳ гарадаг болоходоо, зориг ороһон мэтэ һургуулидаа багшын хандахада тэрэ харюусажа эхилбэ (Н. Очиров); илажа гараха диилэхэ, шалгарха (выходить победителем): Эдэнтай хэзээдэшье тулалдаха болохомнай, тиихэдээ хэнэймнай илажа гараха диилэнхидээ намһаа дулдыдаха байна гэжэ тэрэ ойлгобо (К. Цыденов); урда гараха а) урагшаа дабшаха, урагшаа болохо (выходить вперёд): Сэрээтэрэй хажуудахи хүбүүдэй нэгэн бодожо, яаралгүй урда гараба (К. Цыденов); б) урдалха, түрүүлэн ерэхэ (приходить первым на скачках); в) шэлж. хүнһѳѳ дээрэ болохо, хүнэй дээдэ тээ байха, урдалха (преуспевать): Гэнин хүнэй хойно ябангүй, заалһаа урда гараха дуратай хүбүүн юм; 8) юумэн ѳѳдэ абирха, дээшээ гараха (подниматься, всходить, взбираться, взлезать): Баян-Зүрхэнэй эрид үндэр оройдо арайхан гарабад (Ч. Цыдендамбаев); ѳѳдѳѳ гараха юумэн ѳѳдэ абирха, дээшээ ябаха (идти кверху или вверх, подниматься, взбираться): Эсэхэдээ эгсэ хада руу түргэн буухань, ѳѳдѳѳ гараһанһаа һураггүй доро юм байна гэжэ басаган тэрэ үдэр лэ мэдэжэ абаба (Ц.-Д. Хамаев); гэшхүүр ѳѳдэ гараха гэшхүүрээр ѳѳдѳѳ абирха (подниматься по лестнице): Алена захиргаанай конторын гэшхүүр ѳѳдэ гаража ябахадаа, энээхэн үедэ ямар хубилалта болооб гэжэ адаглаба (Б. Шойдоков); нара гараха наранай мандаха, ѳѳдѳѳ болохо (всходить – о солнце): Энэ үедэ үглѳѳнэй тунгалаг һайхан наран тээ дээрэ гараад, мүнѳѳдэрэй ажал хүдэлмэриин ямараар эхилжэ байһые һонирхон байна хэбэртэй (Х. Намсараев); ѳѳдэ гараха а) ѳѳдѳѳ болохо, үрэ дүн туйлаха, һайжарха, хүгжэхэ (давать какой-л. результат): Ажалнай һаянай ѳѳдѳѳ гаража байна; б) шэлж. урагшатай ябаха, ургаха (расти в глазах людей); ѳѳдэ гараха юумэн бэшэ, ѳѳдэ гарахагүй юумэн (Оньһ. ү.) яагаашье һаа болохогүй юумэн, шортоо юумэн (≈ овчинка выделки не стоит); 9) түрэхэ (рождаться): Бадматанда эхир хүбүүд гараа гэжэ баяртай мэдээ дуулаад байнабди; 10) ѳѳртэ хамаадалай залгалтатай үйлын падеждэ байһан юумэнэй нэрэтэй хэрэглэгдэхэдээ алдаха, буураха, тухашарха, зобохо (с именем в вин. п. с безличным притяжанием утрачивать, лишаться): хабаяа гараха аргаяа барагдаха (лишаться возможности); будагаа гараха ангаха, онгохо (линять, выцветать – о материи); шүрбэһэ мяхаа гараха зобохо, шадал шэнээгээ алдаха (измучиваться): шүрбэһэ мяхаа гаратараа хүндэ ажал хэхэ; нюргаа гараһан хүн бүхэтэр болоһон, обогор нюргатай хүн (горбун); хүлһѳѳ гараха хүлһѳѳ гоожохо, хүлһэ алдаха (обливаться потом); һүнэһѳѳ гараха а) баруун бур. айха, сошохо (пугаться): һүнэһѳѳ гарахаа һанатарынь айлгаха ; б) будд. һүнэһѳѳ зайлаха (выходить – о душе); 11) зүгэй болон гаралай падеждэ байһан юумэнэй нэрэтэй хэрэглэгдэхэдээ дууһаха, дүүргэхэ, болихо (с исх. п. имени сущ. заканчивать, переставать): үбһэнһѳѳ гараха үбһэеэ дүүргэхэ (заканчивать сенокос): Бата нэрэтэмни, бага зэргын юумэдэ булигдажа, хойнонь гарадаггүй хамнайш даа, одоол иигээд эртэхэн үбһэнһѳѳ гарахашни байна (Х. Намсараев); хүдэлмэриһѳѳ гараха хүдэлмэриһѳѳ болихо (уходить с работы, увольняться): Мүнѳѳ Эльгэнээ ошожо, дулаан болотор хүдэлѳѳд, май июнь соогуур хүдэлмэриһѳѳ гараад ерүүжэм (Б. Мунгонов); мэдэлһээ гараха мэдэлдэнь байхаа болихо (выходить из повиновения): Зарим хүнүүд гэртээ хэдышье сүлѳѳгүй һаа, баянай мэдэлһээ гараха эрхэгүй һэн тула тайгада гаралсаха баатай болоо һааб даа (М. Осодоев); хэрэгһээ гараха хэрэгээ болихо, хэрэггүй болохо (приходить в негодность): Энэ хажуур үни хэрэгһээ гараа; тушаалһаа гараха тушаалһаа болихо, тушаалһаа унаха (быть снятым с должности): Тэдхэмжэ пенсигүйгѳѳр тушаалһаа гараһан нүхэрэйнгѳѳ нѳѳсэ мүнгые гам хайрагүй үридэг… (Ч. Цыдендамбаев); эдеэнһээ (гү, али эдихэ хоолһоо) гараха юумэ эдихэеэ болихо (лишаться аппетита): Эдеэнһээ гараагүй, һү гудамхина һэмнай (С. Цырендоржиев); үгэһѳѳ гараха а) үгэ дуулахаа болихо, хэлэһэн соонь байхаяа болихо (выходить из повиновения): Урдань хада минии үгэһѳѳ гараха хүн энэ Тарбагатайда нэгэшье үгы байһан юм (Ц. Дон); б) хэлэһэндээ хүрэхэгүй (не сдерживать своего слова); 12) ѳѳртэ хамаадалай залгалтатай үйлын падеждэ байһан үнгэрһэн сагай причаститай хэрэглэгдэхэдээ халаглал, гэмшэл харуулһан удхатай (с причастием прош. вр. в вин. п. с безличным притяжанием выражает сожаление, досаду о совершении действия): би хэлэһэнээ гарааб (гү, али хэлэһэн аһанаа гарааб) хэлэһэндээ хохидожо халаглаха, хэлэһэндээ ядаха (я уж и сам не рад, что сказал): Яагаашье заха үзүүртээ хүртэшэгүй шашаг олон юумэ асуужархиба гээшэбши. Харин хэлэһэнээ гаража, залхууршахаар… (Х. Намсараев); абаһанаа гарааб абаһан бэшэ хохидооб (сожалею или не рад, что взял или купил); 13) туһалагша үйлэ үгэ болоод байхадаа, ямар нэгэн үйлын газаашаа шэглэһые, орохо гэжэ зүрюу удхатай байһые харуулна (как вспом. гл. показывает действие, направленное изнутри чего-л. в противоположность глаголу орохо ‘входить’; часто соответствует русским приглагольным приставкам вы-, воз-, вос-, вз- и т.п.): абаад гараха абаашаха, абажа ошохо (уносить, выводить, вывозить): Олон үхибүүдэйнгээ түлѳѳ тэдхэмжэ мүнгэ, город ороһыень баталһан саарһа, үшѳѳ ямаршьеб справка абаад гараба (Ц.-Ж. Жимбиев); ◊ амяа абажа гараха бэеэ абарха, аршалха (выручать самого себя из беды, спасаться): Тиибэшье баһа хүсэтэй томо амитан хадаа һуга һүрэжэ мултараад, амяа абажа гараһандаа зугадахаяашье һанангүй, шархатай бухада дахин добтолжо оробо (Д.-Д. Дугаров); абиржа гараха юумэн ѳѳдэ аһаха (залезать, взлезать): Ардан моринһоо буужа, нарһан ѳѳдэ абиржа гараад, бүришье хёрхоор хараашалба (М. Осодоев); агнажа гараха агнуурида ошохо (выходить или выезжать на охоту): Отогоо һахижа үнжэхыень хүбүүндээ захяад, Дарма агнажа гараба (Д.-Д. Дугаров); гүйжэ гараха а) гүйдэлѳѳрѳѳ газаа тээшээ шэглэхэ (выбегать): Хүбүүн гэртээ һуужа шадабагүй, бушуухан хубсалаад лэ, газаашаа гүйжэ гарашаба (С. Цырендоржиев); б) гүйдэлѳѳрѳѳ ѳѳдѳѳ абирха (подниматься бегом, взбегать): Эрье дээрэ гүйжэ гарахадань, онгосонь харин байгаагүй бэлэй (С. Доржиев); дэгдэжэ гараха а) хѳѳрэжэ гараха, ѳѳдѳѳ гараха, ниидэн ошохо (подняться вверх, взлететь): Шабар соолой үрхѳѳр дэгдэжэ гараһан байха (М. Осодоев); б) уг таһа, яг мартагдаха (вылететь из головы); мултаржа гараха һугарха, мулта һүрэхэ, сүлѳѳрхэ (выскользнуть, вырваться): Яабашье эндэһээ амиды мэндэ мултаржа гарахын тула хатуужаха ёһотойбди гэһэн шинии үгые һайшаанам (Х. Намсараев); түрүүлжэ гараха уридлаха, урид гараха (выходить первым, опережать): Хэмнай түрүүлжэ гарагша ааб гэжэ Шулууншье хара һанаандаа бододог ёһотой (Д. Эрдынеев); тэсэжэ гараха тэсэхэ, туйлажа гараха, гаталха, үнгэргэхэ (выдерживать, преодолевать): Дэлгэр тэрэнэй доромжолгонуудые шүдѳѳ зууһаар тэсэжэ гарана (В. Гармаев); ургажа гараха а) үндыхэ, ѳѳдѳѳ болохо (вырастать): Герой болошог даа, хаанаһаа энэ залуу һаалишан ургажа гарааб? (Ц. Шагжин); б) бии болохо, элирхэ, тодорхо (появляться, выявляться): Буряад арадай дундаһаа олон бэлигтэй дуушад урган гараа; Тэрэ бригадые даажа, урма баяртай ябаһан Базарай дотор эдир залуу наһанай инаг абьяас сэдьхэл үе-үе урган гарана (Ц. Дон); харайжа гараха а) ямар нэгэн юумэн сооһоо гүйжэ гараха (выскочить, выпрыгнуть откуда-л., из чего-л.): намнуулхадаа гэр сооһоо харайжа гараха; б) ямар нэгэн юумэн дээрэ гү, али дээгүүр һүрэжэ гараха (вскочить, вспрыгнуть на что-л.): айһандаа хорёо гэшхүүрэй табсан дээрэ харайжа гараха; в) ямар нэгэн юумэ алхан гараха, хүндэлэн гараха (перескочить, перепрыгнуть): Шара үнэгэн Галданай малгайгаараа бүтүүлһэн нүхѳѳр һуга харайжа гараад, малгайень тархидаа углаад, тэрьелшэнэ (Д. Сультимов); шэрэжэ гараха газараар татажа гаргаха (вытаскивать волоком): Удангүй һѳѳргѳѳ гаража ерэхэдээ, Баярмаае үһэнһѳѳнь шэрэжэ гараба (Б. Мунгонов); һуража гараха һуража дүүргэхэ (выучиться, обучиться): Буряадай багшанарай институдта сугтаа нэгэ курсада һуража гараһан хоёр (Б. Мунгонов); 14) туһалагша үйлэ үгын үүргээр хэрэглэгдэхэдээ, үйлын шангадхагдаһые, түргэдхэгдэһые, мүн үйлын эхин ба һүүл харуулдаг (как вспом. гл. выражает интенсивное совершение действия, а также начало и конец действия, ср. орохо ‘входить’ и мэдэхэ ‘знать’; часто соответствует русским приглагольным приставкам от-, за-, пере-, про- и т.д.): «Зай, хүбүүд! Хоёр зууе эсхэжэ гараха болоо гээшэбди!» гэжэ Радна бригадирай омогтойгоор хэлээд… (Ц. Дон); дүүргэжэ гараха дүүргэхэ, һуража дууһаха (выучиться): Малаадаймнай эндэхи долоон жэлэйнгээ һургуулиие дүүргэжэ гараад байхадаа, хаана һураха болохо юм? (Х. Намсараев); бэшэжэ гараха бэшэжэ дүүргэхэ (всё переписать); уншажа гараха уншажа дүүргэхэ (прочитать).