ГАЗАР

1. юум. н. 1) дэлхэйн хуурай гадарай хүрьһэн, шорой, эгээн дээдэ үень (почва, грунт): Эрдэмтэ хүрзѳѳрѳѳ газар тулаад зогсоно (Ч. Цыдендамбаев); газар хахалха газарай хүрьһые онгилон урбуулжа, хара шоройень дээшэнь гаргаха (пахать землю): Тэрээнһээ хойшо жэл ерэхэ бүри таряанай поли үргэдхэгдѳѳ, шэнэ газар хахалба (Ц.-Ж. Жимбиев); газар тэбэрин хэбтэхэ уруугаа харан хэбтэхэ (лежать ничком): Тиигэһээр бүри арга шадалаа барагдан, газар тэбэрин хэбтэшоо һэн (Д. Батожабай); газар дуулаг, гахай шагнаг хэншье юушье бү мэдэг, бү дуулаг (пусть никто не узнает и не услышит): Юрэдѳѳл газар дуулаг, гахай шагнаг, энээнииемни шэхэтэ юумэдэ бү хэлээрэйгты (Х. Намсараев); газар дэлхэй тогтоогүй алтан дэлхэй уйтараа бэшэ арга мүрынь олдоно бэзэ (≈ свет клином не сошёлся): – Ганса Даша-Сэрэн дээрэ газар дэлхэй тогтоогүй. Тэрээнтэй тэрээнгүй туража үхэхэгүйбди, – гээд, хажуудань зэргэлэн hуушаба (Б. Ябжанов); газар тэнгэри хоёр мэтэ тад ондоо (полная противоположность, совершенно разные, ≈ как небо и земля): Нэгэ газар уhан дээрэ, нэгэ нютагта, адли оршон байдалда ажаhуужа ябаhан аад, газар тэнгэри хоёр мэтэ бэе бэеhээ холо, хоёр ондоо бүлэ байнабди (Д. Эрдынеев); ◊ газар доро орошохо мүр сараагүйгѳѳр үгы болошохо (провалиться сквозь землю): Теэд Холхойн мүр олдобогүй, газар доро орошоһон шэнгеэр үгы болошобо (Д. Эрдынеев); Тэрэтнай эшэжэ, газар доро орошохоһоо наагуур юумэ ябанал (Ц. Шагжин); газар мүргэхэ газардаха, зобохо, муудаха (оказываться в безвыходном положении): Миниингээ хада гэртээ харишоо һаа, ехэл газар мүргэшэхэ барһад юм даа… (Ч. Цыдендамбаев); хамараараа газар хадхаха, үргѳѳрѳѳ газар мүргэхэ а) шадалайнгаа дууһатар, муудатараа ябаха (трудиться, стараться изо всех сил, до полного изнеможения, до упаду); б) тэнэг байдалда орохо (оказаться в глупом положении, сесть в лужу): Харанхыһаа харанхы болотор, хамараараа газар хадхатараа, хүнэй сабшалан хүсѳѳрѳѳ добтололсожо ябана бэшэ аалди? (Х. Намсараев); Халагни халаг, эгээ энэ Сэдүүгэй Цыремпилэй хэһэн үйлѳѳр хамараараа газар хадхашаба гээшэб (Х. Намсараев); газар дорьбосо шангаар, һүртэйгѳѳр (громко, громогласно): Тиихэдэнь түрын зон «зүб-ѳѳ, зүб» гэлдэжэ газар дорьбосо хашхаралдаа һэн (Х. Намсараев); газар гахай (болотор) а) ехээр, аймшагтайгаар, олиггүйгѳѳр (страшно, ужасно, безобразно): газар гахай болотор муушалха; б) газар хороохогүй, үсэдѳѳр (упрямо): Хубитын Энхын хоёр морид эзэеэ баһажа, долоошье сохёо һаа дон гэхэгүй, газар гахай шэнги, галгихаһаа бэшые мэдэхэеэ болёод ябадаг аад лэ… (Х. Намсараев); 2) манай планетын гадарта ородог, һэрхигэр хара-хүрин бодос (рыхлое тёмно-бурое вещество, входящее в состав коры нашей планеты): Хүндын оёорто буужа уруудахадань, шэнэһэ хуһанууд бии боложо, хүл доронь уһа шабартай газар шабшаргаба (Б. Мунгонов); 3) тойроод байгаа үргэлжэ ехэ газар (какая-л. большая территория, окружающая говорящего); газар дэлхэй (гү, али дайда) ямар нэгэн дайда, тала, талмай (какая-л. территория): Тиихэдэ газар дайдын һайниие гансаараа эзэлһэн Галсан гулваа Хэжэнгэ соо эгээл баян һууһан юм (Х. Намсараев); Газар дэлхэй сэл ногоон хилэн дэлгэжэрхиһэн юм шэнги елбэлзэн харагдажа байгаа бэлэй (Х. Намсараев); газар уһан талмай, дэлхэй, дэлхэйн бүмбэрсэг (земля, территория, свет, мир): Газар уһыемнай танаха тайрахань бэзэ гэжэ үшѳѳтынхид таамаглаба (Ч. Цыдендамбаев); 4) хэн нэгэнэй эзэмдэһэн газар, бага хэмжээнэй хубааряар хүртэһэн дайда, зай, сабшалан, үтэг, бууса г.м. (территория с угодьями, находящаяся в чьём-л. владении, покос, стойбище, доставшиеся в результате раздела общинной земли): Дагдайн газар дээгүүр шара хүхэ сэсэгүүд хэм гаднаар угалзатан соохорлоно (Ч. Цыдендамбаев); 5) Наранһаа тоолобол, Наранай системын гурбадахи планетэ; Нарые тойрон, мүн ѳѳрынгѳѳ голые тойрожо эрьелдэдэг (Земля): Манай Газар болбол хүн зоной байдаг планетэ юм. Хүн амитантай ондоо планетэ олдоодүй (Буддын шажанай ёһоор, бурхадай болон диваажанда ошоһон хүнүүдэй һүнэһэнэй оршодог олон мянган юртэмсэнүүд холо саана бии гэдэг); Юу тиигэжэ дураа гутаха бэлэйб. Һара газар хоёртол һалахаяа болишоһон хоёр бэшэ гээшэ гүбди (Х. Намсараев); 6) бүхы дэлхэй, дэлхэйн бүмбэрсэг, юртэмсэ (мир, свет): Хүн бүхэн нүгэл хэһэнэйнгээ хэмжүүрээр газар дээрэ зобохо болоно (Д. Батожабай); Би танай хүсѳѳр энэ газар дээрэ бии болоһон хүн гүб?! (С. Ангабаев); 7) ямар нэгэн нютаг, орон (местность, страна): Би элдэб газарта ябааб, шүдхэртэй уулзаагүйб (Ч. Цыдендамбаев); Бүмбэрсэг дэлхэйн олон газар нютагуудаар ажаһуудаг буряад угсаата зон түрэл арадайнгаа хүбүүнэй ялас гэмэ амжалтада баярлаба (Э. Чимитдоржиев); газар нютаг түрэһэн нютаг, тоонто нютаг (родное место, родина): Газар нютагаймни хада уула, гол горход нюдэндэмни харагдахадал гэнэ (С. Ангабаев); 8) ямар нэгэн үйлын болохо орон зай (место, где происходит какое-л. действие): Мяха үбгэнэйнгѳѳ эдихэ һамбаанда Димид дэгэлэйнь халсагай газарнуудта ехэ үһэтэй хүдэһэнүүдээр халааһа табина (Ч. Цыдендамбаев); сээртэй газар хорюултай, ошожо болохогүй хатуу газар, ошоо һаа гай тодхор ушарха (запрещённое место): Харгыһаа дүтэхэнэ оршодогшье һаань, энээ руу хүн зон ябадаггүй, сээртэй газар гэжэ нэрлэгдэһэн юм (М. Осодоев); 9) ямар нэгэн зургаан, захиргаан (учреждение, организация): Тагнуулай түбэй газарай даабаряар тиимэ юумэ хэгдэжэ болодог юм (Б. Мунгонов); 10) зай, зам; утын хэмжээ, 576 метр тухай (расстояние, дистанция; мера длины, равная приблизительно 576 м): Ууралта онгосоор, гурбан зэргэшээ морёор ябахада, газар дүтэшье, бэедэ амаршье юм байгаа (Ч. Цыдендамбаев); газар хороохо ябаха зайнгаа зарим тэдые ябаха, замаа тобшолхо (сокращать расстояние): Гунигтай дуугаа дуулахадань, газар балай хорожо үгэбэгүй хэбэртэй, хүхюухэн дуугаа дуулахадань, хүлнүүдынь хүнгэхэн болоходол гэбэ (Ц. Шагжин); ○ модо гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. тэмд. н. газар малтажа хэгдэдэг, эдлэгдэдэг (земляной, сделанный из земли); газар гэр газар малтажа хэһэн байра (землянка): Газар гэр соонь хүйтэн, шиигтэй (Б. Санжин, Б. Дандарон); газар мандал хууш. монг., будд. юртэмсэ дэлхэйе бүрилдүүлдэг бүмбэгэр мэтэ ехэ зүйл (поверхность, сфера Земли): Агаар мандал, шэмэ мандал (биосферэ), уһан мандал – эдэ бүгэдэ газар мандалда багтан ороно.