БЭЕ

1. юум. н. 1) хүнэй гү, али амитанай бүгэдэ эрхэтэн, махабада, хүнэй үндэр набтар, гадаада шанар, түхэл (тело, организм, фигура, стать, рост): Энэ гүрэмэл гүльмэ дээрэ нюсэгѳѳр хонохо бүринь гүрэгэр толбонуудынь бэе дээрэнь олошоржол байгаа һэн (Д. Батожабай); Бэе үтэлбэшье, һанаан үтэлхэгүй (Оньһ. ү.); Бэе һүүдэр, зѳѳри шүүдэр, наһан мүнхэ бэшэ (Оньһ. ү.); бэе махабад хүнэй бүгэдэ эрхэтэн (организм): Иимэ габшагай түргэн дабшалтые амиды хүнэй бэе махабад яажа тэсэдэг юм гэжэ гайхахаар агша (Б. Мунгонов); бэе бэлдэр а) махабада (тело, организм); б) бэеын байгууламжа, түхэл (стать, телосложение); бэе томотой а) үндэр (высокий); б) багжагар томо, хүсэтэй (крепкий, здоровый); бэеэ хүсэһэн ехэсэгэй, болбосорһон (взрослый): Бэеэ хүсэһэн хүбүүниинь ѳѳрѳѳ гэр бүлэ болонхой, эхэеэ амарагты гэжэ ядаад, болинхой (Д. Дылгыров); арһан бэе амитанай арһаар хэһэн хүрэг (чучело животного); (араг) яһан бэе араг яһан, хүнэй гү, али амитанай бүхы яһан (костяк, скелет): Тосхоной зоноор хамта, хабсагайн оройдо тэрэниие тэлэжэ гаргаад, араг яһан бэеыень таһа сабшаад, ёло шубуудта хаяжа үгэһэн юм (Д. Батожабай); үхэһэн бэе үхээр, үхэһэн хүн (мёртвое тело, труп): Мнацаканян Балхашай үхэhэн бэе ара нюргандаа үргэлѳѳд, хадын үгсүүр ѳѳдэ гаража эхилбэ (Г.-Д. Дамбаев); нюуса бэе бэлгэ, доогуур бэе (половые органы); мухар бэе хүл гаргүй, тагалсаггүй бэе (торс, туловище); үри бэе үри хүүгэд (дети, потомки): Нүгѳѳдэнь нэгэшье үри бэе үгышье һаа, үни урда ябашаһан үхибүүнэйнгээ угжые ходол хадагалжа байһанаа тэдээндэ асаржа үгэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); аша бэе аша зээнэр (внуки); бэеэ тэниилгэхэ нюргаа амаруулхаар тэгшэлхэ (распрямляться): Шэнэ сагаан бүд бүрилгэтэй, һэрюухэн, аятай унтари соо ороходоо, Намжал бүхы бэеэ тэниилгэн һуняажа, ѳѳрѳѳ ѳѳртѳѳ энеэбхилэн, «Ажабайдал үргэлжэлһѳѳр…» гэжэ бодожо үрдибэ (К. Цыденов); бэеэ хуряаха а) хүсѳѳ зангидаха (подобраться, подтянуться, напрячься): Бүдүүн хүзүүтэй эрэ шоно шэхэеэ һүрмылгэн, Аламжын нюсэгэн бахалуурта аһаха һанаатай, нюдэеэ хурсадхан, бэеэ аргаахан хуряажа захална (Д. Батожабай); б) анхаралаа һайтар табиха (сосредоточиться): Басаган гансата мэдээ ороһон мэтэ бэеэ хуряагаад, толгойгоо үргѳѳдхибэ (Д. Эрдынеев); бэеэ һула табиха һуларха, тамираа алдаха, шэнээ тамиргүй болохо (расслабляться): Гансахан алдуугай түлѳѳ, нэгэхэн залиин агшанда халтал бэеэ һула табиһанайнгаа түлѳѳ тэрэ ѳѳрыгѳѳ хүлисѳѳгүй һэн (С. Доржиев); ◊ бэеэ гартаа абаха тайдхарха, уушхарха (≈ взять себя в руки): Энэ хүн намда муу юумэ хэхэгүй гэжэ этигэһэн басаган гансатал шэгээ хубилгажа, бэеэ гартаа абаба (С. Цырендоржиев); бэеэ хэхэ газар оложо ядаха һуужа байжа шадахаа болихо, иишэ тиишэ ябаха, эрьелдэхэ (не находить себе места): Лодой зуһаланайнгаа гэрэй үбэрѳѳр иишэ тиишээ ябад гээд, бэеэ хэхэ газараа оложо ядахадаа, сарай доро ошожо һуушана (Д. Эрдынеев); бэеэ заhаха шээхэ, үдхэн шэнгэеэ гаргаха, морёо хараха (оправляться, справить нужду): …Пашкамни гар нюураа угаажа, бэеэ заhаад, унтажа байhан нүхэдѳѳ hэрюулхэгүйн тула үүдэеэ дүмүүхэнээр нээжэ, байрадаа ороо hэмди (Ц. Шагжин); бэеэ хороохо ѳѳртѳѳ гар хүрэхэ (≈ наложить на себя руки): Хитад амбан ѳѳрѳѳ бэеэ хорлон хороогоо (С. Норжимаев); 2) бэеын элүүр, бэе махабадай байдал, лагшан (здоровье): Басаганаймни бэе муу. Шабараар аргалдаг газарта ошоо (Ч. Цыдендамбаев); бэе һайтай элүүр энхэ, бэе лагшан түгэлдэр (здоровый): Наһан соогоо түүхэй эльгэ эдиһэндээ Бабуудай иимэ бэе һайтай, багжагар, элүүр ябана ёһотой даа гэжэ нээрээшье һанахаар (Д. Эрдынеев); бэе муутай үбшэн, үбшэнтэй, үбдэһэн (больной, нездоровый): Тэрэ бүхы наһаараа һаалишан ябахадаа, үбэл зунгүй газаа хээрэ ажаллажа бэе муутай болошоһон юм (Ц.-Ж. Жимбиев); бэедэ һайн (гү, али хүнгэн) махабадай байдалда туһатай, элүүр энхэ ябахын тула хэрэгтэй (полезный для здоровья): Арьбалhан аминда туhатай, аршалhан бэедэ туhатай (Оньһ. ү.); 3) хүн, хуби хүн, илгаатай, нюур, нюур бэе (личность, персона): минии хоёрдохи бэем; ганса бэе (хүн) ганса, нүхэршьегүй, үри бэешьегүй хүн (одинокий человек, холостяк): Харин энэ ангир шэнги ганса бэе би хайшаа ошохо гээшэбиб? (Г. Дагбаев); бэеэ дааха ѳѳрѳѳ ѳѳрыгѳѳ мэдэрэнги байха, ѳѳрыгѳѳ хангажа шадаха, алибаа ондоо юумэнһээ дулдыдангүй байха (быть независимым): Эдир бишыханһаа хойшо иимэ хүндэ хүшэр байдалые тэсэһэн Гунгар хэзээ, ямар үдэр бэеэ дааха гээшэб? (Ч. Цыдендамбаев); бэеэ үгэнги үнэн сэхэ, шударга (преданный, самоотверженный): Залуу үетэн Номгоной нугаршагүй эрэлхэгые, ерээдүйн гэрэлтэ һайханай түлѳѳ хизааргүй бэеэ үгэнги байһыень мэдэжэ абаг (Ц.-Д. Хамаев); бэе дээрээ дааха ѳѳрынгѳѳ даалгада абаха, ѳѳрынгѳѳ харюусалгада абаха (брать на себя): Тиигээд отрядай командирай уялга бэе дээрээ даажа абаха болоһоноо ойлгожо, захиралтануудые үгэжэ эхилбэ (Б. Шойдоков); бэе дээрээ үзэхэ ѳѳрѳѳ үзэхэ, нюрган дээрээ мэдэхэ (≈ испытать на своей шкуре): Долоон үдэр хооhоор масаг хэхэ болоод, хадааhан дээрэ хонон hууха мэтээр бэеэ тэсэмгэй болгодог буянай номнол Аламжа бэе дээрээ үзэhэн байгаа (Д. Батожабай); бэе тээшээ татаха ѳѳр тээшээ болгохо (≈ привлекать на свою сторону): Бидэ эндээ юрын малша зоной дундаhаа залуушуулыел бэе тээшээ татахаяа оролдоёл (Ц. Галанов); бэеэ бариха ѳѳрыгѳѳ байлгаха, ямар нэгэн үйлэ хэхэһээ гэдэргэ татаха, хоригложо хойшоо болохо (сдерживаться): Бэеэ барижа һураха ябадал манда тон шухала гэжэ мэдэхэ ёһотойбди (Г. Цыдынжапов); бэеэ абаха а) оролсохогүй, хамаарангүй байха (не вмешиваться): Жамбал намда хамаагүй, хононо гүбди, али аргаяа оложо ябана гүбди гэһэншүү бэеэ абаад саана һуужал һууба (А. Жамбалдоржиев); б) ѳѳрыгѳѳ зохидоор байлгаха, хубсаһа хунараа, аяг аашаяа таарамжатай байлгаха (следить за собой): Мүнѳѳшье энэ үнэн зүрхэнэй хѳѳрэлдѳѳн дээрэ тиимэл һайхан һанаатай, сэбэрээр бэеэ абажа ябахын тухайда хэлсэжэ байна гээшэбди (З. Гомбожабай); бэеэ мэдэхэ баруун бур. бэеэ дээгүүр абхуулха, гонолзохо (зазнаваться, возгордиться); бэеэ тушааха дайсанда бэеэ үгэхэ, гараа үргэхэ (сдаваться): Харин орон нютагһаа гараха дурагүй ябаһан хэдэн барлагууд бэеэ тушааба (Б. Санжин, Б. Дандарон); бэе бэеэ хүндэлхэ харилсажа хүндэдхэл үзүүлхэ (уважать друг друга): Амаршалгынгаа үгын түгэсхэлдэ тэрэ гэр бүлын уялга, харюусалга тухай, бэе бэеэ хүндэлжэ, хүлисэжэ шадаха тухай угаа зохидоор хэлээд… (С. Цырендоржиев); бэе бэедээ найдаха ажалаа ѳѳрѳѳ хэнгүйгѳѳр ондоо хүндэ даалгаха (надеяться друг на друга): Иигэжэ гурбан дабхар ударидагшад бэе бэедээ найдаад лэ, ямаршье хэмжээ абанагүйбди (Б. Мунгонов); бэе бэедээ дурлаха дурлалсаха, дуратай байха (любить друг друга): Гайхалтай даа, зан абари, сэдьхэл бодолоороо таараһан хүнүүд лэ бэе бэедээ дурладаг, ѳѳртѳѳ адли нэгые заабол олохо юм гэжэ хѳѳрэлдэдэг (Д. Эрдынеев); ◊ бэе бэедээ орохо хэрэлдэхэ, татар-тутар гэлдэхэ (ссориться): Хоюулан сугтаа онгосын газаа шэдүүлhэн аад, бэе бэедээ ороод яахамнайб (Б. Мунгонов); 4) тала; эрье (сторона; берег): Тогоошо хүтэлэй саада бэе руу соёруулан голложо, үргэн хотогорые үнгэрѳѳд, үсѳѳхэн модотой набтар хүтэлдэ гараба (Д.-Д. Дугаров); ара бэе а) юумэнэй ара тала (задняя сторона): Тиин балгааһанай ара бэедэ үшѳѳ нёдондо хабар баригдаһан жаахан тээлнигтээ ошобо (М. Осодоев); б) хүнэй нюрган тала (спина): Наран-Гоохон абхайе / Ара бэеынь араарнь, / Үбэр бэеынь үбэрѳѳрнь / Дахаа хада эдэгэхэ, / Эмнээ хада бодохо (Гэсэрһээ); голой саада бэе а) голой, ехэ уһанай нүгѳѳ тала (противоположный берег реки); доодо бэе а) доодо тала (нижняя часть): Тиигэбэшье бүхы шадалаа зангидажа бодоод, хуһата шугын доодо бэедэ, хүнэй харахагүй бүтүү бүглүү газарта бэлшэжэ байһан морин тээшэ шэглэбэ (М. Осодоев); б) голой адагтахи тала газар (местность в устье реки); 5) модоной гол, эшэ (ствол дерева): Сибирцев бараг хүл дээрээ лаб бүхѳѳр гэшхээд, нүгѳѳ хүлэйнгѳѳ үльмыгѳѳр дүнгэлсэжэ, барибшатай мунсаар хушын бэе руу эршэтэйгээр буулгажархиба (Д.-Д. Дугаров); 2. тэмд. н. бодосой, бодосто (физический): бэе бодосуудай анханай шанар шэнжэ.