БҮХЭ

1. тэмд. н. 1) шанга, хатуу, бэхи, хүсэтэй, шэрхи, багжагар (крепкий, прочный): Даамбашье һандархаяа болижо, бороо хурада жэбхэндэжэ, бүри бүхэ болобо ёһотой (Б. Мунгонов); Бѳѳрэһѳѳ ѳѳхэтэй мяхан үгы, бүлэһѳѳ бүхэ ураг үгы (Оньһ. ү.); бүхэ бэхи шанга, хатуу (крепкий, прочный): Хэды хоноод байхада, Затагархан, һарюу мурюу мѳѳртэйшье һаа, бүхэ бэхи тэргэ дархалжа, Сэсэгхэниие һамааруулба (Ч. Цыдендамбаев); бүхэ аргамжа бэхи аргамжа (крепкая верёвка): Бүхэ аргамжаар холбогдон татагдаһан Ван-Түмэр эмээлтэеэ морин дээрэһээ хуу буужа, үндэһэтэеэ огло бууһан томо модоной түгсэг мэтэ, газар дээгүүр мухаришоо һэн (Д. Батожабай); бүхэ голтой (гү, али яһатай) бэе хатуутай, ута амитай, шэрхи, долоон голтой (физически крепкий, выносливый, живучий): Юрэдѳѳ, амитан гээшэ бүхэ голтой, ами бэеэ абархын тулада аргагүй болоошье һаа, аһасалдаад лэ ябана (Ц.-Ж. Жимбиев); Ород үлгы дархалжа үгыш гэжэ ерээб. Ород үлгы соо хэбтүүлхэ болоо. Ород зон бүхэ яһатай (Ч. Цыдендамбаев); бүхэ зориг хэлбэришэгүй, хатуу бата зориг (непоколебимая воля): Үрѳѳһэн хүлгүй болобошье, ангуушанай бүхэ зориг Чэмэдтэ үшѳѳл бии шэнги байгаа һэн (Д.-Д. Дугаров); бүхэ нойроор унтаха һэрингүйгѳѳр унтаха (спать непробудным сном): Бүхэли һүниндѳѳ тѳѳрижэ эсэһэн, зүдэрһэн Гомбо бүхэ нойроор унтаад, үглѳѳгүүр гэжэ һанажа бодон гэхэдэнь, үдэ болошоһон байба (Ц. Дон); ○ хүдэр гэжэ үгэтэй парн. хэрэгл.; 2. юум. н. хүшэтэй хүн, барилдаашан (силач, борец): Бэеэ бэлэн болгоһон дүшэн бүхэнүүд зэлэ татан, дүхэригэй дунда бии боложо, ламанарһаа адис абабад (Д. Батожабай); бүхэ барилдаан хүлдэ орожо, мэхэ гохын аргаар дээгүүрээ абажа унагаадаг буряадай үндэһэн барилдаан (борьба): Бүхын барилдаанда Аламжа оройлоогүй бол, орохо гэргүй, эдихэ хоолгүй, нарай хүүгэдээ тэбэреэд, хээрэ үлэхэнь сохом (Д. Батожабай); ◊ зѳѳлэн бүхэдэ диилдэхэ унтаха, һажаха (спать): Сибирцев хонолгодо бэлдэһэн түлеэгээрээ халхабша түхеэржэ, мүшэрѳѳр һарабша хээд, унтахаяа хэбтэмсээрээ номгон һүниин зѳѳлэн бүхэдэ диилдэбэ (Д.-Д. Дугаров).