БУХА

1. юум. н. 1) заһагдаагүй, шэмхэгдээгүй эрэ үхэр (бык-производитель): Нүгѳѳдэнь бэеэр дутуугүй шамбай, бэе махабадаараа бүри хатуу бүхэ, үбэлэй янгинама хүйтэндэ дааража зүдэрдэггүй тобир буха юм ха (Д.-Д. Дугаров); бухада орохо гэшхүүлхэ (быть слученной с быком-порозом – о корове); хүхэ буха хүхэ үдэтэй жэжэхэн шубуун (синица): Тэрэ тэнгэриин тохорюунда hанаашарханхаар, гар соогоо хам байса адхаhан хүхэ бухаяал шангаханаар бария… (Б.-Б. Намсарайн); 2) бѳѳ обогой нэрэ болоһон буха (бык-тотем); Буха ноён баабай домог Эсэгэ Малаан тэнгэриин хүбүүн ба булагад угсаатанай уг гарбал (Буха-нойон-баабай): Буха ноёной хэрэм талмай, / Буряад арадай Алтай-Хангай (Гэсэрһээ); 2. элирх. үүргээр хэрэгл. 1) бухада хабаатай (бычий); буха шулуун бухада адли түхэлтэй томо шулуун, ехэнхидээ тахилгын газар болодог (бычий камень, бык-камень): Хадын оройдохи буха шулуун дээрэ дурамдажа һууһан хүниие обёороо ха (С. Цырендоржиев); Баргажанһаа Баянголоо бусахадаа, Буха шулуун дээрээ байлгажа мүргѳѳбди; буха (модон) тэргэ үргэлжэ хабтагар пайлсагүй мѳѳртэй тэргэ (тележка с колёсами без спиц): Түүдэгһээ тээ холо, харанхыда, Холхойн сэргэдэ ойрошог хоёр мѳѳртэй буха тэргэ түглынэ (Ч. Цыдендамбаев); Энээхэн шэнэ хабарай иимэ һайхан үдэр Дугартан буха модон тэргэ хахинуулһаар Шулуутын үүлтэртэ малай фермэһээ энэ Сандаха зѳѳжэ ерээ һэн (Б. Мунгонов); 2) айхабтар томо, айхабтар ехэ (могучий, огромный, громадный): Буха ехэ мүргэл гурбан хоногой туршада үргэлжэлѳѳ һэн (М. Осодоев); буха ехэ тулалдаан агууехэ байлдаан (великое сражение): Буха ехэ тулалдаан боложо байна гээшэ (Ц. Шагжин); буха ехээр угаа ехээр, муухай ехээр (очень сильно): Тиигээд буха ехээр архидаад, хэрүүл гарган наншалдаһанайнгаа түлѳѳ арбан табан сүүдхэ абаһан байгаа ха юм (Ц.-Ж. Жимбиев).