БУУХА

үйлэ ү. 1) доошоо болохо, уруудаха, доошолхо, доошоо орохо, ябагалха (спускаться, опускаться, сходить, понижаться, слезать, приземляться, спешиваться): Энэл бодолдо хүрэхэдѳѳ, найдалынь альган дээрэ бууһан саһан мэтэ хайлашана (С. Доржиев); Балжид тэргэһээ буужа, нэрэ һурагүй боожоёо дэенэ, хараана, харин гүүниинь алхамшье урагшаа ябанагүй (Ц. Шагжин); хадаһаа (гү, али уулаһаа) бууха хадын хормойдо ерэхэ, хадаһаа уруудаха (спускать с гор): Сүмбэр гоё уулануудые һайхашаан хаража амарад гээд, манай нэтэрүү аяншад нэгэ уйтаншаг хүндые уруудан, уулаһаа буужа захалба (Б. Мунгонов); моринһоо бууха моринһоо газарта һүрэхэ, собхорхо, ябагалха (сойти с коня, спешиться): Баруун голой адагаар адуун һүрэгэйнгѳѳ эдеэлэн, һаяар хүдэлхэ янзагүй байхада, Тогоошо моринһоо буужа, ганзагаһаа сүүмхэеэ абана (Д.-Д. Дугаров); хүлһѳѳ бууха а) үбшэнһѳѳ боложо, ябаха шадалгүй болохо, хүлгүй болохо (валиться с ног от болезни): Тиихэдэнь хэрэглэнгүй хүл дээрээ ябаһаар байтарынь, ууса нюрга уруунь тэсэшэгүйгѳѳр хадхажа үбдэдэг болоод, хүлһѳѳ буужа, мүнѳѳ хүрэтэр хэбтэнэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); б) шэлж. эбдэрхэ, гарһаа гараха, хэрэгээ болихо (выходить из строя); в) хүл мүргэн унаха, һүгэдэхэ (падать ниц); сэн бууха сэнгэй доошоо орохо, хямдарха (снижаться – о цене): Намар боложо, рынок дээрэ мяханай сэн бага зэргэ буугаа; 2) байха, тогтохо, байрлаха; ерэхэ (останавливаться, располагаться станом, оседать, располагаться на жительство; прибывать): Дээдэ Юрѳѳгэйнгѳѳ зуһаланда бууһан Дабаа-Жалсантан оргой нобшоёо гэр бараандаа оруулха гэжэ үдэшэ харанхы болотор носолдобо (Б. Мунгонов); Харин би бэриингээ хуримда һуулсаад ерэбэб гэжэ нютагаа бусахадаа, ямар ехэ һонинтой бууха гээшэбиб! (Д. Эрдынеев); айлшадай бууха айлшадай ерэхэ (приезжать – о гостях): – Ямар холын, үнинэй харагдаагүй айлшан бууба гээшэбши? (Д. Эрдынеев); гостиницада бууха гостиницада тогтохо, саг зуура байрлаха (останавливаться в гостинице): – Бидэшье гостиницада бууха бэшэ гүбди? – гэжэ Бүтэдмаа Базарсадаевна Барга-Нямаһаа асууба (Б. Мунгонов); бууха гэр айлшадые, зошодые саг зуура байрлуулха гэр, аршаантай, мүргэлтэй газарнуудта иимэ гэрнүүдые тэндэ һуугшад баридаг (дом для приезжих); гэнтэ буужа ерэхэ хүлеэгдээгүйгѳѳр ерэхэ (внезапно приехать); 3) эхилхэ, болохо, ордоһолхо, бушаганаха, шангадаха (подниматься, усиливаться, наступать, наставать): Үдэшын жабар буужа байнал (Ц.-Ж. Жимбиев); (һалхи) шуурганай бууха шуурганай гэнтэ эхилхэ, ордоһолхо (усиливаться – о метели): Шуурганай буухые мэдэһэн ангуушад эртэлжэ, отогтоо бусаа һэн (Д.-Д. Дугаров); – Айдай, иигэжэ үүлэтэбэл бүри заатагүй һалхи шуурган буудаг юм гү? (С. Доржиев); һэрюунэй бууха тэнгэриин бүрхэхэдэ, орой болоходо, уларилай хубилхада һэрюун болохо (становиться прохладнее); һүниин бууха оройн сагай эхилхэ, харанхы болохо (наступать – о ночи); боро хараанай бууха харанхы болохо (смеркаться): Хорло гудамжаар эсэтэрээ ябаад, үдэшын боро хараанай буужа байхада, зэргэлhэн гэрэй газаахи hандали дээрэ hуушаба (Г.-Д. Дамбаев); 4) бэеэ тушааха, эсэргүүсэхэеэ болихо (сдаваться, капитулировать, идти на уступки): Хэды тиибэшье дайсанай урда үбдэгѳѳ нугалан, буужа үгѳѳгүй, эрид хатуугаар тэдэнтэй тэмсэһээр унаа (Х. Намсараев); – Тэрэ хүдэлмэреэ түргэн дүүргыш теэд, – гэбэ Света, нэгэ бишыха буужа үгэбэ (Б. Мунгонов); 5) сүлѳѳлэгдэхэ, болигогдохо, гаргагдаха (увольняться, быть уволенным); тушаалһаа бууха тушаалһаа сүлѳѳлэгдэхэ, болигогдохо, гаргагдаха (увольняться с должности, выходить в отставку): Энэ халуун ажалай үедэ Шагдарон Гомбо-Доржо колхозой түрүүлэгшын тушаалһаа буужа, орлогшонь болоһон хүн орожо ерэбэ (Ц.-Ж. Жимбиев); 6) бага болохо, татаха (уменьшаться, спадать): – Нүхэр комиссар, хабдартнай буугаа гү? – Буужа байна, теэд үбдэнэ (Б. Шойдоков); 7) ямар нэгэн абяанай гараха, дуугаралдаха, зэдэлхэ (раздаваться, звучать – о каком-л. звуке): Хай, тиимэл гээшэ ха гэжэ бодохынь тэндэ удамаршын аалин аад, огсом захиралта бууба (С. Цырендоржиев); Удабашьегүй Шэтын городой үйлсэнүүдтэ хаана хаанагүй буугай дуун пишагархай-ташагархай буужа эхилбэ (Х. Намсараев); наярхай бууха наярха, түерхэ (греметь, грохотать): Үглѳѳдэрнь, нара бүтүү байхада, саг хэмээ нэгэшье алдадаггүй хонхо наярхай буужа эхилбэ (Х. Намсараев); шабжархай бууха ташаганаха, тас-тас гэхэ (трещать, стрекотать): Партизануудшье буугайнгаа шабхануудые даража, автомадууд шабжархай буужа хусалдашаба (Б. Шойдоков); 8) ямар нэгэн мэдэрэлэй бии болохо (охватывать – о каком-л. чувстве): Хамаг найдал баярынь иигэжэл гэб гэнтэ бууһан залинта уйдхарта дайрагдажа, манаршабал даа (Ч. Цыдендамбаев); ◊ хара бууха шаналха, голхорхо (сожалеть): Үнгэршэһэн наһаяа һанажа, урбуулжа, хүлисэхэ, хара бууха, шомшорхоһоо бэшэ ондоо арга бии аал даа (С. Цырендоржиев); 9) барг. эдеэшэхэ, эдьхэрхэ (завариваться, настаиваться): Саймнай буугаа, аягалыш; 10) шангадх. үгэнүүдтэй суг хэрэгл. ямар нэгэ үйлэ хэхэ (производить какое-л. действие); таһа (гү, али таһар) бууха таһарха, унаха (отрываться, рваться): Газарта хэбтэһэн хүнэй хажууда тэдэ эхэнэрнүүдэй ерэхэдэнь, хубсаһаниинь ара тээһээ таһа буужа шамаршанхай, нюрганһаа шуһа урдуулһан буряад хүбүүн хэбтэбэ (Д. Батожабай); Теэд мүнѳѳ ута модонииньшье туһалхаяа болижо, үрѳѳһэн хүлэйнь боолто таһар буужа, табгайнь ула арһагүй улаан мяхан болошоо (Д. Батожабай); тэһэ бууха тэһэрхэ, дэлбэ һүрэхэ, дэлбэрхэ (лопнуть, взорваться): Гэн гэтэр, тоогүй олон иимэ үдэрнүүдые ажаһуужал тэсэхэгүйш, харин тэсэбэришни тэһэ бууха ха юм (Ч. Цыдендамбаев); хуха бууха хухарха, эбдэрхэ, хамха һүрэхэ, баларха (ломаться, переламываться, разбиваться): Теэд уданшьегүй Сэрээтэрэй жадын үзүүр мохожо, тэрэнь хуха буужа, газарта унашаба (К. Цыденов).