БОЛОХО

1. үйлэ ү. 1) хүгжэхэ, хубилха, дүтэлхэ, хүрэхэ (становиться, делаться кем-л., чем-л., превращаться во что-л.): Тиимэл болохо хадаа болоо юм ааб даа! (Х. Намсараев); заншал болохо заншаха, зан орохо (входить в привычку, привыкаться, становиться традицией): Тиигээд заншал болоһон үгэ андалдаанай һүүлээр Нормо-Мэргэн һониноо хѳѳрэжэ эхилбэ (Б. Санжин, Б. Дандарон); үлгэ һалга болохо а) һалгануур, шэшэргэнүүр болохо, муураха, ядарха (дряхлеть, трястись от старости): Үлгэ һалга болонхой, тиигэхэ мүртѳѳ ухаагаа тѳѳрижэ зүнтэглэшэһэн бѳѳгэй үхэжэ үгэхэгүйдэнь, зарим һүзэгтэйшүүл уй-хай табилдажа, энэ бѳѳ маанадта муу юумэ ёрлоо гэхэ мэтээр мэгдэһэн юм (Д. Батожабай); б) хүгшэрхэ, үбгэрхэ (стариться); элүүр болохо а) эдэгэхэ, һайжарха (выздоравливать): Элүүр боложо, эдэгэжэ бусахын түлѳѳ ошохол хэрэгтэй (Ч. Цыдендамбаев); б) тэлэрхэ, архиин охинһоо мултарха (трезветь): Машинынгаа хүмэрихэдэ гансата элүүр болошоһон Доржын Цэрэмпэл айһандаа мэгдүүгээр гүбэрэн гэдэргээ сухариба (Б. Мунгонов); мохоо болохо а) мохоорхо, эриеэ муудаха (тупиться, становиться тупым): – Хюрѳѳнь лэ бага мохоошог болоһон хэбэртэй ха, абяаниинь тиимэ бүдэхеэр дуулдана. – Тиигээ ха юм, энэ байгааша боро добо шоргоолжоной бутатай байһан дээрэһээнь түргэн мохоо болоо ёһотой (Х. Намсараев); б) мунхарха, шэнэ юумэ мууса шэнгээн абаха (становиться непонятливым, медленно соображать); хүхэ сагаан болохо сухииха, хубхайха, сайха (бледнеть): Дармажабай уур сухалынь бусалжа, хүрин улаан нюурынь хүхэ сагаан боложол байба (Б. Мунгонов); үндэр (үбгэ) наһан болохо үндэр, ехэ наһа хүрэхэ, үбгэрхэ, хүгшэрхэ (достигать преклонного возраста); (бии үгы) шадалаараа болохо би үгыгѳѳрѳѳ, бүхыгѳѳрѳѳ, аһан шадалаараа оролдохо (≈ лезть из кожи вон): Дулсан ахаймнай энэ Барга-Няма гэжэ барнаагта хэрэглүүлхэ һанаатай, шадалаараа боложо байнал даа (Б. Мунгонов); олон болохо олошорхо, элбэгжэхэ (размножаться, разрастаться, становиться многочисленным): Үбэлэй хүйтэн жабар бууража, игаабари үдэрнүүд олон боложо, хүдѳѳгэй саһан нимгэржэ эхилбэ (Ц. Цырендоржиев); үгы болохо гээгдэхэ, харагдахаа гү, али дуулдахаа болихо, алдагдаха, хосорхо (пропадать, исчезать, теряться): Теэд шүдэртэй моридынь үгы боложо, бүхэли үдэртѳѳ ой соогуур бэдэрээ (Д.-Д. Дугаров); Үдэшын малай шууялдаан, хони хурьганай мааралдаан үгы боложо, нохойн хусаха абяан ганса нэгэ болоһоор замхаба (Д. Батожабай); ондоо болохо һэлгэгдэхэ, хубилха (меняться): Энэ ушарта ажалаймнай хэлбэри тад ондоо боложо, бодото хүсэлбэри гаргажа, юушьеб туйлаха, зоной найдал харюулха ёһотой байһамнай эли (Ц. Цырендоржиев); наашаа болохо дүтэлхэ, ойртохо (приближаться, подходить): Броневик мүн лэ баха мэтэ ааляар дондорон наашаа болобо (Ж. Тумунов); худа ураг болохо үхибүүдээ гэрлүүлһэн эхэ эсэгэнэрэй түрэл садан болохо (свататься, родниться): Тэдэнэр худа ураг боложо байһанаа мэдэлсэн, арюун һайхан ерээдүйнь түлѳѳ юрѳѳл табин, шабхаруушье үлѳѳнгүй шабхаба (Ц.-Д. Хамаев); тооһон болохо тооһоор бүрхѳѳгдэхэ, тооһондо дарагдаха (пылиться, запылиться): Хүбүүн боро малгайтай, эндэ тэндээ мазут халдаһан комбинезонтой, харгын тооһон болоһон сабхитай (Ц.-Ж. Жимбиев); ◊ шара шубуун болохо орой болотор унтахагүй, оройтохо (не спать, полуночничать); гал уһан болохо гани галзуугаар аашалха, ганирха, харааха, галзуурха (неистовствовать, свирепеть): Тамара … хэрэлдээ тоосолдоошьегүй аад, гал уһан хоёр болошоод ябахань таагүйл даа (С. Цырендоржиев); 2) байха, ушарха, тохёолдохо, гараха, дулдыдаха (быть, являться, состояться, происходить, случаться, иметь место): – Намсараевай хэлэдэгээр һаа, би колхозоо зорюута буруу хүтэлжэ ябаһан хүн болоноб (Д. Эрдынеев); Тэрэнэй арбан зургаа наһаяа гаталаад ябатарнь, үшѳѳ үхибүүн ажаябадалдань эрид хатуу хубилалтанууд болоо бэлэй (Д. Эрдынеев); Болохол юумэнь болуужа! (Ч. Цыдендамбаев); удаан болохо а) удаарха, сагһаа оройтохо (задерживаться): Согто үбгэнэй нилээдгүй удаан боложо, газаа гаран гэхэдэнь, огторгойн оёороор ямаршьеб даа жэжэ шубууд туйлай ехэ аюулһаа тэрьедэн ошожо ябаба (Ц.-Ж. Жимбиев); б) удаан, үни саг соо шанагдаха, жэшээнь, хатуу мяхан (долго вариться): Энэ хартаабха удаан боложо үгэнэгүй; 3) болбосорхо, эдеэшэхэ (созревать, поспевать): Хилэн хара нюдэниинь, болоһон мойһондол, гэрэл сасажа, дэлхэйн шэмэг буляанги (Ц.-Д. Хамаев); 4) бэлдэгдэхэ, шанагдаха, шарагдаха (готовиться, вариться, жариться, доходить до готовности – о еде): – Эдеэмнай хэр болооб, сайгаа яагаа удаан шанаабта, сайгаа домбо гүсэнүүд соо эюулээд, эдеэгээ табаг соо хээд, түргэн абаашагты (Х. Намсараев); Нуурынь шатажа, шабар болошоод, нугаһа, галууниинь боложо, ѳѳхэ тоһо бушхашоод, хэбтэжэ байба (Х. Намсараев); 5) ерэхэ, бууха, хүрэхэ, хүрэн ерэхэ, хүсэхэ (наступать, наставать, исполняться – о возрасте): Намар боложо, шэнэһэ, хуһатай ой тайгын шарлажа байһан үедэ Бардань уяандаа байжа ядан, сүлѳѳдэ гарахаяа гэгэдэг бэлэй (Д.-Д. Дугаров); һүни болохо hүниин саг ерэхэ (наступать – о ночи): Зай, тиигээд лэ газаамнай бүрүүл һүни болобо (Ц. Шагжин); хуулиин наһанай болохо хуулиин наһа хүсэхэ, гүйсэхэ, Россида 18 наһан (достигать совершеннолетия); 6) хүрэхэ, хүртэхэ, болонтохо (быть достаточным, хватать): Хэды соо бидэниие баһаха, боорохо хүмши, хүрѳѳ, болоо! – гэжэ Сэсэг һүрѳѳтэй шангаар хашхараадхиба (М. Осодоев); болоо! болоо! хүрѳѳ! дүүрээ! (хватит!): – Болоо, болоо, дүүргэ, Демьян, хоол барихаяа миниидэ түргэн ошоё, – гэжэ яаруулба (Б. Санжин, Б. Дандарон); 7) наана, наагуур, нааша үгэнүүдтэй, мүн гаралай падеждэ байһан үгэнүүдтэй хамта болохоёо байха, …алдаха (чуть не…): Энэ барнаагһаа боложо бидэ хоёр һүгэлсэхэhѳѳ нааша болоо һэмнайбди (М. Осодоев); харанхалан унахаһаа нааша болохо мэдээ табин алдаха (чуть не падать в обморок): Баянай һамганда тулажа ерэхэдэнь, тэрэнь харанхалан унахаһаа нааша болоно (Д. Сультимов); уйлахаһаа наагуур болохо уйлан алдаха, уйлаганаха (чуть не плакать); гар орохоһоо наагуур болохо сохин, наншалдан алдаха, сохихоёо, наншалдахаяа һанаха (чуть не драться); 8) -тай залгалтатай үгэнүүдтэй суг хэрэгл. абаха, худалдан абаха, түхеэрхэ, олохо (приобретать, обзаводиться); гэртэй болохо гэр бариха, түхеэрхэ, абаха (обзаводиться жильём): Петербург ошожо, захыншье үйлсэнүүдэй нэгэндэ ѳѳрын гэртэй болохо тухай Анна Михайловна үнинэй бодомжолдог байһан юм (Ч. Цыдендамбаев); хүндэтэй болохо зоной дунда һайн тоодо орохо, хүндэ олохо (получать признание, заслуживать авторитет): Жалма хүнэй үбдэхэ ядахада һанаагаа зободог, һайхан сэдьхэлтэй хүн байһан туладаа зондоо ехэ хүндэтэй болоһон байгаа (Ц. Шагжин); дуратай болохо дашуурха, хүсэхэ, дураа хүрэхэ (увлекаться, желать, изъявлять желание): Харин мүнѳѳ зайжа һураад, айлда орохо дуратай болоод ябана (Ч. Цыдендамбаев); Тиигээд танаймни нэрэ алдар хэн гээшэб, баһа дуулаха таниласаха дуратай болоод һууналби (Х. Намсараев); 9) дүтэлхэ, ойртохо, ерэхэ (приближаться, совершаться в скором времени); хото харагдахаар болоо хото дүтэлбэ, ойртобо (город уже близко); ажалдаа ошохоор болоо ажалдаа ошохо саг ерээ, дүтэлѳѳ (скоро на работу); дүүрэхэ тээшээ болохо түгэсхэлынь ойртохо, дүтэлхэ (близиться к завершению): Наран баруулжа, найр дүүрэхэ тээшээ болобо (Д.-Д. Дугаров); 10) -аашан, -гша залгалтануудтай үгэнүүдтэй, мүн шэнги, хэбэртэй гэһэн үгэнүүдтэй суг хэрэгл. хэбэртэй байха, хэбэр, түхэл үзүүлхэ (притворяться, представляться, прикидываться): Басаганай таһалгада ороходонь, тэрэ орон дээрээ буруу хараад, унтааша болоод хэбтэбэ (С. Цырендоржиев); айгаашан болохо айһанай хэбэр үзүүлхэ, үнэн дээрээ айгаагүй аад лэ (делать вид, что напуган); таняашагүй болохо танижа байгаад, танягүй хэбэртэй байха (делать вид, что не узнал): – Бидэбди даа, яагаа гэнтэ таняашагүй болоод һуунаш, мэхээ хүдэлдэнэ гүш даа? (Х. Намсараев); сухалдааша болохо сухалдаһан хэбэр үзүүлхэ, худалаар сухалдаха (притворяться рассерженным): Энэ аягүй ушарые эдэ хоёр хараа юм байна гэжэ Балжид ойлгоходоо, гэнтэ тунтагад гэжэ сухалдааша болоно (Ц. Шагжин); дүүргээ болохо хайша хэрэгээр, дутуу дундаар хээд хаяха (выполнять что-л., спустя рукава): Тиихэдээ нилээдгүй орой, харанхы болоһон хойно аадар бороо соогуур һаалгаяа дүүргээ болобод (Ц.-Ж. Жимбиев); 11) -гшаан гэжэ залгалтатай үгэнүүдтэй суг хэрэгл. арай гэжэ, арай шамай, ядаа гэжэ (еле-еле, кое-как); Һогтуу хэбтэһэн Жамбал нюдѳѳ ониилгон, харагшаан болоно; 2. дах. ү. 1) ушарһаа, дээрэһээ, шалтагаанаар (из-за, ввиду, вследствие): Шойнён ехээр унтаһанһаа боложо, бүдэнтэй шара нюураа хабдашанхай (В. Гармаев); халуунһаа боложо халуунһаа дулдыдаха, шалтагаарха (из-за жары): Үдэрэй халуунһаа боложо, үбдэшоогүй бэзэ? – гээд, Балбарай толгой Самбуу лама аргаахан эльбээд үзэнэ (Д. Батожабай); 2) тухай, шэнээн, дүтэрхы, тойрон, шахуу (около, под, примерно, приблизительно); арбан килограммай болохо багса арбан килограмм багтааха, дааха багса (пачка в 10 кг); Мянган түхэриг болохо мүнгэтэй дэлгүүр ошоод, абаһаншье юумэн харагданагүй; 4. холбоо ү., гаралай падеждэ байһан нэрэ үгэтэй суг хэрэгл.; байха, байтагай (не то что…, и не такие, как…): Сэмбэлһээ болохо Дүүхэй мэдэнэгүй ха юм (М. Осодоев); 5. хэлэгшын үүргээр хэрэгл. 1) болохоор, бололтой, магад хэгдэхэ, үйлэдэгдэхэ г.м.; зүбшѳѳгдэхэ, табигдаха (разрешается, можно, возможно будет сделано или произойдёт): Тэрэньшье мүнѳѳ саһаар жэлэгдэнхэй, гансал зундаа, намартаа хазаар морёор ябажа болохо байгаа (Б. Санжин, Б. Дандарон); бороо орожо болохо бороо орохонь магадгүй (вероятно, пойдёт дождь); амаралтада гаража болохо амаралтада гарахаар, амаралтада гараха зүбшѳѳгдэхэ (разрешается взять отпуск); абажа болохо а) абамаар, абажа магадгүй (возможно, возьмёт); б) абахые зүбшѳѳгдэхэ (разрешается взять); 2) ёһотой, баатай, хэрэгтэй (должен, надо, надлежит, приходится): Зай теэд, этигэдэг болоторшни хүлеэхэл болобо гүбии даа (Б. Мунгонов).