БИИ I

1. үйлэ ү. 1) юумэнэй оршондо байха, оршохо (иметься, существовать): Оршолонто дэлхэйдэ бурхан бии юм һаа, хайрлан үршѳѳгыш гэжэ зальбарха, мэдэхэ маани мэгзэмээшье уншаха хүм (Ц.-Д. Хамаев); бии байха байха (иметься в наличии): Хэды тиимэшье һаань, үшѳѳл ямар нэгэ гэрэл туяа бии байжа, хүнэй харгыгаа тѳѳрингүй хаража ябахаар (Ч. Цыдендамбаев); бии болохо үгы байһанаа олдохо (появляться, возникать): Хаанашьеб сэбэр һайхан басагадай бии болоо һаань, тэрээн руу харгылжал мэдэхэ даа (Ц.-Ж. Жимбиев); бии болгохо үүсхэхэ, бүтээхэ, байгуулха, зохёохо (заводить, учреждать, образовывать, создавать, порождать): Хубита баабайн хэлэһэниие ѳѳһэдынгѳѳ ажалай ябасатай холбожо, ёһотой мэргэн түсэб бии болгожо шадаха байнамди (Х. Намсараев); биие мэдэхэ байгаа үгыень мэдэхэ (знать о наличии): Иихэдээ зон нүхэдѳѳ мартажа, нютагтаа хэнэй биие, хэнэй үгые мэдэхээ болижо ябана гээшэ гүб?! (Б. Мунгонов); хоолой биил гэжэ хашхарха шангаар хашхарха, аhан шадалаараа хашхарха (кричать во всю глотку): Энэ үедэ ахамад туубаришан хоолой биил гэжэ хашхаран, ташуур байнал гэжэ шабхадан, һүрэг малаа үрѳѳһэн захаһаань хумижа ябаба (Ц.-Ж. Жимбиев); 2. тэмд. н. байгаа, байһан (имеющийся, существующий); бии үгы (гү, али бүхы) бүхы юумэн, бүхы байгаа юумэн (всё, что есть или было): Буряад зон гэжэ нэрэ обогоошье, уг гарбалаашье мэдэлсээгүй аад, һонин һорьмойгоо, бии үгыгѳѳ хуу хѳѳрэлдѳѳд тарашадаг муутайбди (С. Цырендоржиев); Тэдэниие холбоһон нахидаар дабаагаа дабаха гэжэ шиидээд, аяншаднай бии бүхы хүсэеэ гарган, урагшаа зүдхэбэд (Б. Мунгонов); бии (үгы) шадалаараа аhан шадалаараа (изо всех сил): Хатарша хара эзэмни үхэшоо гэжэ һанаба хаш, тархяа үргэжэ, бии шадалаараа инсагаалба (Б. Мунгонов); Шобоодой улаан бургааһандли нариихан шэлбэтэй хүлнүүдээ бии үгы шадалаараа хашаад лэ, табжаганаһан шүдэеэ барижа ядан һууна (С. Цырендоржиев).