БАЛАЙ

1. тэмд. н. 1) бараан, бүтүү, хаб харанхы (тёмный, непроглядный): Альбан хиидхүүр газарта, / Ангама ган нютагта, / Нарагүй балай дайдада, / Ногоогүй хуурай дэлхэйдэ… (Гэсэрһээ); балай харанхы (гү, али бүрэнхы) шэб харанхы, бараан, бүтүү (тёмный): Монгол һарын хуушаржа байха үедэ балай харанхы һүнинүүд болодог (Ц.-Ж. Жимбиев); Үндэр дүүлим тэнгэридэ / Балай бүрэнхы боложо, / Үлгэн замби дэлхэйдэ / Бад харанхы болобо (Гэсэрһээ); 2) һохор, харадаггүй (слепой); нюдэ балай а) юушье харангүй (вслепую, не видя ничего): Юумэ түергэхэгүйе оролдон, нюдэ балай тэмтэржэ, дэнгээ носообо (К. Цыденов); б) шэлж. мэдэнгүй, таамаг, таамагаар (наугад, наобум, не разобравшись): Иигэжэ нюдэ балай юумэ хэхэеэ болижо, Алдар Тунгалаг хоёртол, бүхы бодолоо нүхэдѳѳрѳѳ зүбшэжэ ябалтай байна даа (Ц.-Д. Хамаев); нюдэ балай шааха харангүйгѳѳр, ана-мана сохихо (бить куда ни попадя, без разбора): Шойнжуур нюдэ балай шаажа оробо. Тудана гү, үгы гү, юрэдѳѳл, һүрдэхѳѳхэ, углууда хашаха гэжэ шиидэбэ хаш (С. Цырендоржиев); нюдэ балай, шэхэ дүлии мэдэнгүй, таамаг, таамагаар (наугад, без разбора): Харанхы руу харуулжа ерээд, нюдэ балай, шэхэ дүлии нарьюулжархибаб (Ц.-Д. Хамаев); 3) шэлж. эрдэмгүй, мэдэсэ багатай, һургуули, һургаалгүй, мунхаг, бүдүүлиг (тёмный, невежественный); ○ дүлии, харанхы, һохор гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 2. юум. н. 1) харанхы, бүрэнхы, бад харанхы (темнота): Газаа шэб балай, үнэгэнэй тѳѳримэ харанхы (С. Цырендоржиев); 2) эрдэмгүй харанхы, мунхаг, бүдүүлиг байдал (невежество): «Һураһан далай, һураагүй балай» гэжэ баабайшни бэшээ бэлэй (Б. Ябжанов); 3) нюдэнэй һохор, һохор нюдэн (слепота): Бадма ахай балайгаа урдаа баряад, тэрэ дороо мэхэшэ юм; ○ жэн, харанхы гэжэ үгэнүүдтэй парн. хэрэгл.; 3. наречи ехэшье, даншье, орой, оройдоо, тон, огто, огтолон, булай (очень, особо, особенно, вовсе): Дүтэ нааша балай, сугтаа наадахашье үхибүүд үгы, ехэнхидээ гансааран лэ наадагша бэлэй (Б. Мунгонов); Манай эндэ балай үүдэ тоншодоггүй, хэнэйшье гэртэ һаань хамаагүй сэхэ ябаад лэ орошодог юм (Ц.-Ж. Жимбиев); балай баян бэшэ ехэшье баян бэшэ (не очень богатый): Гүрэмнай мүнгѳѳр балай баян бэшэ, тиибэшье харгын хэрэгтэ олдохо! (Б. Санжин, Б. Дандарон).