БАЙХА

1. үйлэ ү. 1) оршохо, бии, байрлаха, һууха, ажаһууха, һуурижаха, үлэхэ (быть, находиться, существовать, иметься, жить, проживать): Энээхэн туулмаг соо Зэдэ нютагаймни шорой байха (Ч. Цыдендамбаев); Зүүн тээ байһан сэрэгүүдые зүүн тээшэнь, баруун тээ байһан сэрэгүүдые баруун тээшэнь ябуулбал дээрэ һэн (Ж. Тумунов); сугтаа байха хамта һууха (сожительствовать): Тэрээнһээл хойшо эдэ хоёрнай сугтаа байдаг болоһон юм (Ц.-Ж. Жимбиев); амаралтада байха ээлжээтэ амаралтаяа хэрэглэхэ, амарха (находиться в отпуске); хүсэндѳѳ байха хүсѳѳ буурахагүй, хүсэндѳѳ үлэхэ – дүрим, хуули г.м. тухай (быть в силе); зошодой буудалда байха зошодой буудалда байрлаха, тогтохо (жить в гостинице); эбтэй байха таараха, эбтэй һууха (ладить, быть обходительным): Энэ холын газарта байхадаа, хүн зоноор эбтэй байха гээшэтнай бүришье шухала (Ч. Цыдендамбаев); һанаатай байха һанаха, һанал түрэхэ (намереваться, подумывать): Мүнѳѳшье нэгэ заримашуул тэрэ ёһые аршалха һанаатай байдаг (Ц. Шагжин); амжалтатай байха амжалта туйлаха (преуспевать): Доржын амжалтатай байһанда зааһан һургагшадань урматай (Ч. Цыдендамбаев); hэрюун байха унтангүй һууха, хэбтэхэ (бодрствовать): – Һэрюун байнаб, Жаргал, – гэжэ тэрэ хэлэбэ (Д. Эрдынеев); элбэг байха элбэгжэхэ, олоор тохёолдохо (изобиловать, быть в изобилии): Гостиницада һуури байра яһала элбэг байжа, Амидыров, Барга-Няма, жолоошон гурбан нэгэ номерто оробод (Б. Мунгонов); сүлѳѳтэй байха сүлѳѳ саг гаргаха (располагать свободным временем): Юрэдѳѳ, Наһантан энэ гүйгѳѳшэтэй болоһонһоо хойшо сүлѳѳтэй байбагүй (Д. Эрдынеев); дуугай байха дуугархагүй, анираа хатаха (молчать): Һанагдаа хүлеэгдээгүй һониниие гэб гэнтэ дуулаһандал, тэндэ һуугшад түр зуура дуугай байбад (Ч. Цыдендамбаев); миин байха юушье хэхэгүй (простаивать, не работать): – Миин байжа ядаа һаа, тээ тэрэ эмээлэй хажууда хэбтэһэн транзисторыемни заһажа үгэл даа (Ц.-Ж. Жимбиев); унтаатаяа байха унтаха, унтажа хэбтэхэ (всё ещё спать): Үглѳѳдэрынь эртэхэн, Дулмынгаа унтаатаяа байхадань, нагаса эжынь Долгорой гэртэхиндэ ошожо, Долгороо бү тиигыш гыт гэжэ ойлголсоо һэн (Б.-Б. Намсарайн); 2) зогсохо, тогтохо, байрлаха (стоять, останавливаться, становиться): Хоюулан тугалайнгаа хажууда байгты… Би нэгэ хэдэн кадр, хэхэмни (Ц.-Ж. Жимбиев); Орой намартаа хэдэн үдэр жэгдэ хүйтэрхэдэ Сэлэнгэ мүрэн байдаг; буланда байха ямар нэгэн гэмэй түлѳѳ үхибүүдэй буланда зогсохо (стоять в углу): Үглѳѳдэрынь би бүхэли үдэрѳѳрѳѳ класс соогоо буланда байжа гараа һэм (С. Ангабаев); байжа ядаха ямар нэгэн шалтагаанаар нэгэ газарта зогсожо шадахагүй, тогтохогүй (не стоять на месте, проявлять нетерпеливость): Шабхадуулаагүй байхадаа байжа ядажа байһан морин шамдуун даб гэнэ (Ц. Шагжин); байгты! зогсогты! хүлеэгты! (стойте! остановитесь!): – Байгты, нүхэд, байгты! – гэжэ Сэдэн мэгдүүгээр хашхарба. – Энэмнай булган бэшэ гү? (Б. Мунгонов); 3) ямар нэгэн сэнтэй, сэнгэй, үнэтэй (стоить – о цене): Нэгэ ручкаш арбата байха, үлэһэн мүнгэеэ асараарай; оошорто байха ээлжээндэ зогсохо (стоять в очереди): Тиигээд лэ тэндэ хүн зон дүүрэшэбэ, оошорто байһан зоной ойгуур эрьелдэһэн Дондогто оронод (Ц.-Ж. Жимбиев); 4) ондоо үгэтэй хамтаран нэгэ ойлгосо тэмдэглэхэдээ, бүридэмэл сложно глагол болодог; барихаяа байха мэнэ мэнэ барихаар бэлэн (вот-вот поймать): Сержантын зүрхэн түргэ түргэн сохилжо, аймшагтай ууртай арсаланиие ургадахаяа, барихаяа байһандал болобо (В. Гармаев); үхэхѳѳ байха үхэлдѳѳ дүтэлхэ (быть при последнем издыхании): Уһагүй үхэхѳѳ байгаад, иигэжэ дуугараашань Аламжын урмые хэдышье таһалаа һаань, үгэ хэлэбэгүй (Д. Батожабай); һалганажа байха шэшэрхэ, татаганаха (дрожать, трястись): Энэ үедэ хасарни, духамни, бүхы бэемни халуу бусалжа, гарни һалганажа байба (А. Жамбалдоржиев); аргалуулжа байха аргалуулха, эмнэлгэдэ орохо (лечиться): Теэд тэрэнэйнгээ эдэгэхэгүйдэнь, эндээ дом аргаар аргалуулжа байнхай (Ц.-Ж. Жимбиев); харан байха үе үе хараха, харасагааха (поглядывать): Зүргэ дээрэ нохойнь хүлеэжэ, урдаһаань хаража байтараа, дүтэлхэдэнь, гэдэргээ харан байжа саашаа гүйбэ (С. Доржиев); энеэн байха энеэсэгээхэ (посмеиваться): Булавин энээндэ ямаршье адхаг һэжэг түрэнгүй, «садааш гэнэ ха юм» гэжэ энеэн байба (Б. Санжин, Б. Дандарон); нүхэсэхэ байха заатагүй нүхэсэхэ (обязательно подружиться): Бэе бэеэ ойлголсохо, саашадаа нүхэсэхэ байхат гэжэ найданаб! (Д. Эрдынеев); 5) -л гэһэн зүйр үгэтэй суг хэрэглэлдэгэхэдээ хойнонь хэргэлэгдэһэн глаголой үйлын туйлдаа хүрэһые харуулна; хоолой байнал гэжэ хуугайлха бии үгы хоолойгоор хашхарха (кричать во всю глотку): Гэнтэ гурбадахи шаргын эзэн урдахи нүхэдэйнгѳѳ хойноһоо хоолой байнал гэжэ шангаар хуугайлба: – Һѳѳе!.. (Ц.-Ж. Жимбиев); шадал байнал гэжэ гүйхэ бии үгы шадалаараа гүйхэ, бүхы хүсѳѳ зангидан гүйхэ (бежать изо всех сил): Зай, теэд Батууха бидэ хоёр ѳѳһэдынгѳѳ наададаг газарта … шадал байнал гэжэ гүйлдэжэ мэдэбэбди (Ц. Шагжин); 2. дах. үгын үүргээр хэрэгл. байтагай, -һээ болохо (не то, чтобы…); Халуун саг ерээд, хѳѳрэлдэхэһѳѳ байха, мэндэеэ хэлсэхэ сүлѳѳгүй ажалланабди; Харин танһаа байха ѳѳрѳѳшье гайхадаг гээшэб (Х. Намсараев).